Ilargia

Wikipedia(e)tik
Hona jo: nabigazioa, Bilatu
Artikulu hau Lurraren ilargiari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «satelite».
Ilargia
FullMoon2010.jpg
Aurkikuntza
Aurkitzailea
Data
Ezaugarri orbitalak
Batazb. erradioa 384.399[1] km
Eszentrikotasuna 0,0549
Orbita periodoa 27eg 7o 43,1min[1]
Inklinazioa 5,1454°
Planeta Lurra
Ezaugarri fisikoak
Diametroa 3.474,8 km
Masa 7,349×1022 kg
Dentsitatea 3340 kg/m³
Grabitatea azalean 1,62 m/s2
Errotazio periodoa 27eg 7o 43,1min
Albedoa 0,136[2]
Tenperatura 220 K

Ilargia (aitzineuskaraz: *(h)iL(e)-argi[3]) Eguzki-sistemaren bostgarren sateliterik handiena eta Lurraren satelite bakarra da, honen inguruan biraka dabilena. Ilargia eta Lurraren artean, batez beste, 384.400 km daude[1]. Urtero distantzia hau 3.82±0.07cm hazten da, hala ere, erratioa ez da konstantea.[4] Orbita eliptikoa du: distantziarik txikiena -perigeoa- 356.000 kmkoa da eta handiena -apogeoa- 406.000koa.

Ilargia Lurretik lau modu desberdinetan ikus daiteke. Modu bakoitzak aldi izena jaso du. Ilargialdiek Ilgora, Ilbehera, Ilberria eta Ilbetea dute izena[5]. Lehen alditik laugarrenera 27 egun, 7 ordu, 43 minutu, eta 11,47 segundo pasa behar dira.

Sorrera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Teoria batzuen arabera Ilargiaren sorrera duela 4,527 ± 0.010 mila milioi urte gertatu zen, hau da eguzki-sistema baino 30–50 milioi urte eta gero.[6] Teoria hauen artean Lurreko azaletik indar zentrifugoaren bidezko sorrera, lehenik zegoen gorputz baten harrapaketa grabitazionalarena eta beste asko.[7]

Egun dagoen hipotesirik onartuena ordea talka erraldoiarena da: Marteren tamainua zuen gorputz batek oraindik osaketan zegoen Lurra jaioberria kolpatu zuen eta jaurtitako materiala Lurraren inguruan orbitatu ondoren bat egin eta satelitea sortu zuen. Ordenadore bidezko simulazioen arabera, Ilargiaren gehiena gorputz erasotzailetik atera zela diote.[8] nahiz eta simulazio berrietan Lurratik atera zela agertu.[9][10][11] Gainera, meteoritoen ikerketek Marte edo Vesta bezalako eguzki-sistemaren barneko gorputzek Lurra baino oxigeno eta tungsteno isotopo-osaketa ezberdinak dituztela diote eta Ilargia, berriz, nahiko parekoak.

Ilargiaren aurpegiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ilargiak errotazio sinkronikoa erakusten du, hau da aurpegi bera erakusten dio beti Lurrari. Guk ikusten dugun aurpegia, "aurpegi hurbila" izenez ezagutzen da eta gure aurka dagoena "aurpegi urruna", "aurpegi ezkutua" edo "aurpegi iluna" (nahiz eta argia era jasotzen duen). Aurpegi hurbilarekin alderatuta aurpegi urrunak ia ez du itsasorik.

90° W Aurpegi hurbila Aurpegi urruna 90° E
90° W Aurpegi hurbila Aurpegi urruna 90° E

Ilargiaren mugimendua[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lurrarekiko translazioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ilargiaren eta Lurraren arteko erlazioa eskalan

Ilargiak Lurrarekiko bira osoa egiteko 27,3 egun behar ditu. Orduro Ilargia atzealdean dituen izarrekiko bere diametro angularraren antzekoa den mugimendua jasaten du, hau da, 0,5º. Ilargiak bira hau egiteko satelite gehienek ez bezala ekliptika erabiltzen du eta ez ekuatore planos.

Eguzkiarekiko errotazioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ilargialdiak

Eguzkitik ikusita, ilargiak bere ardatzarekiko bira bat emateko 29 egun eta 12 ordu behar ditu[12]: hori baita ilargi fase batetik hurrengo ilargialdi berera dagoen denbora.

Lurretik eta Eguzkitik ikusita dagoen alde hau ilargia lurraren inguruan mugitzen den bitartean, Lurra ere Eguzkiaren inguruan mugitzen ari delako da.

Ilargiak Eguzkiarekiko deskribatzen duen mugimenduak ez du atzerako norabiderik, irudi askotan irudikatzen den bezala. Kontrara Ilargiak kurba bat deskribatzen du bere mugimenduan.

  • Irudikapen klasikoa

  • Irudikapen erreala

Bere buruaren inguruko errotazioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ilargiak aurkezten duen mugimendua Lurretik ikusita

Ilargiak bere buruarekiko bira bat ematen Lurrarekiko errotazio bat burutzeko behar duen denbora berdina da eta horregatik ikusten zaio beti aurpegi bera. Ardatzaren okerdura ekliptikarekiko 88,3ºkoa da.

Librazioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Librazio izeneko fenomenoa ilargiaren mugimenduan egiten den balantzeo txiki bat da (ikus animazioa). Ilargiaren ardatzaren okerdura, Lurraren mugimendua eta exzentrizitatea dela eta sortzen da eta behar baino 9º gehiago ikusten dizkiogu ilargiari. Hiru klase antzematen dira:

  • Luzeran librazioa: ilargiaren errotazioan duen exzentrizitatea dela eta sortzen da.
  • Latitudean librazioa: Lurraren eta Ilargiaren biraketa ardatzen ezberdintasuna dela eta sortzen da.
  • Eguneko librazioa: Lurrak biratzen duenean ilargiarekiko duen distantzia leku berdinean aldatzen delako gertatzen da.

Librazioa ezberdina da Ekuatorean eta Poloetan.

Eklipseak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eguzkia eta Ilargiak eklipseak egiteko gaitasuna edukitzea kasualitate baten fruitua da, Kiranek deskribatu zuen moduan. Eguzkia Ilargia baino 400 aldiz handiagoa da, baina era berean 400 aldiz urrunago dago. Beraz guretzat tamaina bera dute biek. Hau dela eta Ilargi eta Eguzki eklipse totalak gerta daitezke.

Ilargi eklipseak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Ilargi eklipse»
Ilargi eklipse batean dauden fase ezberdinak

Ilargi eklipse bat gertatzen denean Ilargia Lurrak sortzen duen itzalean sartzen delako da[13]. Bi gorputzen mugimenduak eta ekliptikak duen inklinazioa dela eta zaila da kalkulatzea noiz egongo den eklipse bat, baina gaur egun guztiz kalkulatua daude. Hiru motakoak daude[14]:

  • Eklipse osoak: Ilargia guztiz ezkutatzen da itzalaren aldean.
  • Eklipse partzialak: Ilargiaren zati bat itzalaren aldean sartzen da.
  • Eklipse penunbralak: Ilargian egongo litzateken astronauta batentzat Eguzki eklipse partzial bat dago eta ilargia pixka bat iluntzen da.

Eklipsea noiz izango den jakiteko Saros zikloan oinarritu behar gara. Ziklo hauek 18 urte inguru irauten dute, zeinen bukaeran Ilargia, Lurra eta Eguzkia hasierako antzeko posiziora itzultzen diren.

Eguzki eklipseak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Eguzki eklipse»

Eguzki eklipse batean Ilargia Eguzkia eta Lurraren artean kokatzen da, itzala sortuz. Hau bakarrik ilargi berria dagoenean gerta daiteke. Hiru motakoak izan daitezke:

  • Partziala: Ilargiak ez du guztiz estaltzen Eguzkia.
  • Totala: Munduko lekuren batetik Ilargiak guztiz estaltzen du Eguzkia. Hortik kanpo partziala da.
  • Anularra: Ilargia Eguzkiaren aurretik pasatzen da baina bere diametroa ez da nahikoa estaltzeko eta beraz eraztun bat ikusten da. Hortik kanpo partziala izaten da.

Ilargiaren eragina Lurrean[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Itsasaldiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Itsasaldi»

Itsasaldiak edo mareak Lurrako Ozeanoen gorakada eta beherakada ziklikoak dira. Ilargia eta Eguzkiaren indar grabitatorioek sortzen dute. Itsas-gora eta Itsas-behera dira itsasaldietako maximo eta minimoak hurrenez-hurren.

Nahiz eta Ilargiaren eragin grabitatorioa Eguzkiarena baino 200 aldiz txikiagoa izan, Eguzkia Ilargia baino 400 aldiz urrunago dago eta hori dela eta Eguzkiaren eragina Ilargiarena baino txikiagoa da. Hala ere Eguzkia eta Ilargia lerrokatzen direnean mareak biziagoak izan ohi dira. Itsasaldirik bizienak udaberri eta udazkenean izaten dira, Lurra Eguzkitik gertuago baitago garai hauetan[15].

Mitoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hainbat mitok esaten dute gizakia erotzen dela ilargi betea dagoenean. Era berean kriminalitate handiagoa dagoela, jaiotza tasa handiagotu egiten dela eta emakumeen hilerokoa ere honekin harremanten dagoela esan ohi da.

Guzti hauek mitoak dira[16]. Adibidez jaiotza tasa eta ilargiaren faseen arteko harremanari buruzko ikerketak ere egin dituzte. Ilargia ere emakumezkoa dela uste da, haren omenezko esaera eta otoitzetan Ilargi-amandrea esaten zaio. Ilargi izenak, oraindik galdu gabe dagoen sinesmen baten arabera, hilen argia esan nahi du, Ilargiak hildakoen arimei argi egiten baitie.

Asteko egun bat Ilargiarena da: ostirala. Hitz horrek badu Ilargiaren beste izen baten elementu berdina: Irargi.

Ilargialdiek eragin ona ala txarra izan dezaketenaren inguruko sinesmenak ere asko dira: landatzen, uzta biltzean, zuhaitzak kimatu edo mozterako orduan, abereei ilea moztu edo hiltzerako orduan...

Ilargiaren geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ilargiaren geografia (edo egokiago esanda, selenografia) batez ere itsaso eta kraterrez osatua dago. Itsasoak alderdi ilunagoak dira, basaltoz osatuak eta kraterrak meteoritoen kolpez eragindako zuloak dira.

Itsasoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Ilargiko itsasoak» eta «Ilargiko itsasoen zerrenda»

Ilargiko itsasoak gune ilunak dira, basaltoz eginikoak. Beraien formazioa Geologia atalean deskribatuta dago. Ilargiaren azaleraren %16a estaltzen dute eta ilunagoak dira gainontzeko aldeetan dagoen erregolitoak baino distira gutxiago ematen duelako. Erregolito hau meteoritoen inpaktuz sortu da.

Pentsa daitekeenaren kontrara Ilargiko itsasoak ez daude modu uniforme batean sakabanatuta, ia guztiak guk ikusten dugun Ilargiaren aldean baitaude. Hau Lurraren grabitatearen efektua da, itsasoko lurrek dentsitate handiagoa izanda errazagoa baita grabitate zentrurantz jotzea.

Itsasoez gain ozeano bat, badiak eta urmaelak ere izendatzen dira tamainen arabera. Izena antzinako ikerlariek emanak dira, benetako itsasoak zirela uste baitzuten. Guztietan handiena Oceanus Procellarum edo Ekaitzen Ozeanoa da, 2.568 kmko diametro maximoarekin..

Kraterrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kraterrak asteroide batek ilargia ukitzean sortzen dira[17]. Txikienek metro bateko tamaina izan dezakete eta handienek 1000 km.koak. Apollo misioak arrokak jaso zituen arte krater askoren jatorria sumendiak izan zitezkeela uste zen. Inpaktuak 20 km/s abiaduran gertatzen dira eta modu horretan meteoritoa bera suntsitzen da. Hala ere bere masa baino 10.000 aldiz arroka gehiago jaurtitzen du kanpora, kraterra eta inguruko erregolitoa sortuz[18].

Ilargiaren geologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Ilargiaren geologia»
Ilargiaren azalaren regolito baten osaketa[19]
Konposatua Formula Osaketa
Maris Terrae
silizea SiO2 45.4% 45.5%
alumina Al2O3 14.9% 24.0%
Kare CaO 11.8% 15.9%
burdin oxido (II) FeO 14.1% 5.9%
magnesia MgO 9.2% 7.5%
titanio dioxido TiO2 3.9% 0.6%
sodio oxido Na2O 0.6% 0.6%
Guztira 99.9% 100.0%

Ilargiaren geologiak hainbat antzekotasun ditu Lurrarekiko, batez ere konposizioari dagokionez, baina diferentzia garrantzitsuak daude. Ilargiak ez du atmosfera garrantzitsurik[20] eta beraz ez da egoten higadurarik klima dela eta, grabitate indarra txikiagoa da eta Lurra baino azkarrago hozten da. Ilargian, gainera, krater ugari daude inpaktuak direla eta.

Ilargiaren historia geologikoa 6 ataletan banatzen da. Lehenengoa orain dela 4.600 milioi urte hasi zen, Ilargia Lurraren inguruan biraka hasi zenean[21]. Lurraren grabitatearen eraginez Ilargia elipsoide bihurtu zuten.

Ondoren ozeanoko magma kristaldu zen. Momentu horretan olibino eta piroxeno mineralak sortu ziren. Dentsitatea zela eta hondoratu eta gainean feldespatoak mendiak sortu zituen. Oraindik ezagutzen ez den sakoneran norita eta troktolita magmak sortu ziren eta hauek plutoiak sortu zituzten. Orain dela 4.000 milioi urte krater erraldoiak sortu ziren. Gaur egungo Ilargiko Itsasoak arroka plutonikoz osatuak daude. Goi Inbriar garairaino hedatu zen hau, orain del 3.200 milioi urte. Gara horretan bulkanimoa egon zen, piroklastoak ehundaka kilometrora jaurtitzen.

Horren ondoren meteoritoen inpaktuak baino ez dira gertatu, adibidez Copernicus kraterra eta Tycho kraterra.

Ilargiaren esplorazioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Harrison Schmitt astronauta arroka bat behatzen

Gizakia betidanik sentitu izan du jakinmina ilargiarekiko[22]. Hori dela eta Galileo Galileik teleskopioa asmatu zuenean kraterrak ikusteari ekin zion.

Gerra Hotzaren garaian Ilargiaren konkistan helburu politiko bilakatu zen. Sobietar Batasunarentzat izan ziren lehenengo garaipenak. Luna misioak izan ziren SESBek bidalitakoak eta lehen ilargiratzea eta aurpegi izkutuaren lehen argazkia ekarri zituzten[23]. AEBk bere partetik lehen gizona jarri zuen bertan, Neil Armstrong eta baita egon den azkena ere, Eugene Cernan[24]. Gaur egun Europako Espazio Agentziak, AEB, Txina, India eta Japoniak interesa dute berriro ere ilargiaren kolonizazioan. Indiak ezik beste guztiak pertsonak bidali nahi dituzte bertara eta Txinak base bat jarri nahi du ilargian.

Egoera legala[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luna eta Apollo espazio-ontziek bere herrialdeetako banderak azalean jarri bazituzten ere, ez dute jabetza aldarrikatu biek 1967ko Kanpo Espaziozko Ituna sinatu dutelako. Itun honen arabera, Ilargia eta beste gorputzak "gizon-emakume guztien ondarea" dira.[25] Gainera, bakerako bakarrik erabil dezakegu, suntsipen handiko armak esplizitu debekaturik izanik. Gainera, 1979an Ilargiaren Ituna sinatu zuten bertoko baliabideen ustiapena herrialde bakar batek egin ez ditzan baina espaziora joateko ahalmena duten herrialdeek ez dute sinatu.

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ a b c   Wieczorek, M. (2006), «The constitution and structure of the lunar interior», Reviews in Mineralogy and Geochemistry 60 (1): 221–364, doi:10.2138/rmg.2006.60.3 .
  2. ↑   Matthews, Grant (2008), «Celestial body irradiance determination from an underfilled satellite radiometer: application to albedo and thermal emission measurements of the Moon using CERES», Applied Optics 47 (27): 4981–93, doi:10.1364/AO.47.004981, PMID 18806861, Bibcode: 2008ApOpt..47.4981M .
  3. ↑ Koldo Mitxelena (1976). Fonética histórica vasca. Donostia: Gipuzkoako Aldundia.
  4. ↑ lasp.colorado.edu
  5. ↑   Naberan, Josu, Euskaldunen ilargi-egutegia, erabili.com, http://www.erabili.com/zer_berri/muinetik/1079460595 .
  6. ↑   Kleine, T.; Palme, H.; Mezger, K.; Halliday, A.N. (2005), «Hf–W Chronometry of Lunar Metals and the Age and Early Differentiation of the Moon», Science 310 (5754): 1671–1674, doi:10.1126/science.1118842, PMID 16308422, Bibcode: 2005Sci...310.1671K .
  7. ↑   Stevenson, D.J. (1987), «Origin of the moon–The collision hypothesis», Annual Review of Earth and Planetary Sciences 15 (1): 271–315, doi:10.1146/annurev.ea.15.050187.001415, Bibcode: 1987AREPS..15..271S .
  8. ↑   Canup, R.; Asphaug, E. (2001), «Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation», Nature 412 (6848): 708–712, doi:10.1038/35089010, PMID 11507633, Bibcode: 2001Natur.412..708C .
  9. ↑   News.nationalgeographic.com (2010-10-28), Earth-Asteroid Collision Formed Moon Later Than Thought, http://news.nationalgeographic.com/news/2007/12/071219-moon-collision.html .
  10. ↑ digitalcommons.arizona.edu
  11. ↑   Touboul, M.; Kleine, T.; Bourdon, B.; Palme, H.; Wieler, R. (2007), «Late formation and prolonged differentiation of the Moon inferred from W isotopes in lunar metals», Nature 450 (7173): 1206–9, doi:10.1038/nature06428, PMID 18097403, Bibcode: 2007Natur.450.1206T .
  12. ↑   Spudis, P.D. (2004), Moon, World Book Online Reference Center, NASA, http://www.nasa.gov/worldbook/moon_worldbook.html .
  13. ↑   Espenak, F. (2000), Solar Eclipses for Beginners, MrEclipse, http://www.mreclipse.com/Special/SEprimer.html .
  14. ↑   Thieman, J.; Keating, S. (2006-5-2), Eclipse 99, Frequently Asked Questions, NASA, http://eclipse99.nasa.gov/pages/faq.html .
  15. ↑   Le Provost, C.; Bennett, A. F.; Cartwright, D. E. (1995), Ocean Tides for and from TOPEX/POSEIDON, 267, 639–42. orrialdea, doi:10.1126/science.267.5198.639, PMID 17745840, Bibcode: 1995Sci...267..639L .
  16. ↑   Lilienfeld, Scott O.; Arkowitz, Hal (2009), «Lunacy and the Full Moon», Scientific American, http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=lunacy-and-the-full-moon .
  17. ↑   Melosh, H. J. (1989), Impact cratering: A geologic process, Oxford Univ. Press, ISBN 978-0-19-504284-9 .
  18. ↑   Heiken, G. (1991), Lunar Sourcebook, a user's guide to the Moon, New York: Cambridge University Press, 736. orrialdea, ISBN 978-0-521-33444-0 .
  19. ↑   Taylor, Stuart Ross (1975), Lunar science: A post-Apollo view, New York: Pergamon Press, Inc., 64. orrialdea, http://articles.adsabs.harvard.edu//full/1975lspa.book.....T/0000064.000.html .
  20. ↑   Globus, Ruth (1977), Space Settlements: A Design Study, NASA, http://settlement.arc.nasa.gov/75SummerStudy/5appendJ.html .
  21. ↑   Nemchin, A.; Timms, N.; Pidgeon, R.; Geisler, T.; Reddy, S.; Meyer, C. (2009), «Timing of crystallization of the lunar magma ocean constrained by the oldest zircon», Nature Geoscience 2 (2): 133–136, doi:10.1038/ngeo417, Bibcode: 2009NatGe...2..133N .
  22. ↑   Lewis, C. S. (1964), The Discarded Image, Cambridge: Cambridge University Press, 108. orrialdea, ISBN 978-0-521-47735-2 .
  23. ↑   Zak, Anatoli (2009), Russia's unmanned missions toward the Moon, http://www.russianspaceweb.com/spacecraft_planetary_lunar.html .
  24. ↑   Coren, M. (2004-7-26), 'Giant leap' opens world of possibility, CNN, http://edition.cnn.com/2004/TECH/space/07/16/moon.landing/index.html .
  25. ↑   NBE, Agreement Governing the Activities of States on the Moon and Other Celestial Bodies, http://www.unoosa.org/oosa/en/SpaceLaw/moon.html .

Kanpo loturak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Ilargia Aldatu lotura Wikidatan
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Ilargia&oldid=4943959"(e)tik eskuratuta