Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Warszawa
Widok na nowoczesne centrum miasta, Zamek Królewski, Rynek Starego Miasta, Pałac Prezydencki, pałac w Wilanowie
Herb Warszawy Flaga Warszawy
Dewiza: Semper invicta (Zawsze niezwyciężona)
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	miasto na prawach powiatu
Aglomeracja	ok. 3,1 mln[potrzebne źródło]
Założono	XIII wiek
Prawa miejskie	ok. 1300
Prezydent miasta	Hanna Gronkiewicz-Waltz
Powierzchnia	517,24[1][2] km²
Wysokość	78-121 m n.p.m.
Ludność (31.12.2010) • liczba • gęstość	1 720 398 ▲[3] 3326[3] os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 22
Kod pocztowy	od 00-xxx do 05-xxx wszystkie kody
Tablice rejestracyjne	WA, WB, WD, WE, WF, WH, WI, WJ, WK, WN, WT, WU, WW, WX, WY
Położenie na mapie Polski Warszawa
52°13′56″N 21°00′30″E / 52.232222222222, 21.008333333333Na mapach: 52°13′56″N 21°00′30″E / 52.232222222222, 21.008333333333
TERC (TERYT)	1465011
SIMC	0918123
Hasło promocyjne: Zakochaj się w Warszawie
Urząd miejski pl. Bankowy 3/5 00-950 Warszawa
Multimedia w Wikimedia Commons
Wiadomości w Wikinews
Warszawa w Wikicytatach
Hasło Warszawa w Wikisłowniku
Strona internetowa

Warszawa, miasto stołeczne Warszawa^[4] (wymowa ^?/i) – stolica i największe miasto Polski, położone w środkowo-wschodniej części kraju, na Mazowszu, nad Wisłą. Od 2002 r. miasto stołeczne Warszawa jest gminą miejską mającą status miasta na prawach powiatu^[5].

Warszawa jest ośrodkiem naukowym, kulturalnym, politycznym oraz gospodarczym na skalę europejską. Mieszczą się w niej siedziby parlamentu, Prezydenta RP, Rady Ministrów i innych władz centralnych. Warszawa jest także stolicą województwa mazowieckiego. Warszawa jest jedynym miastem w obecnych granicach Polski odznaczonym Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari (a drugim w historii Polski miastem po Lwowie).

Warszawa jest największym polskim miastem pod względem liczby ludności (1 720 398 zameldowanych mieszkańców w grudniu 2010 r.)^[3] i powierzchni (517,24 km² łącznie z Wisłą)^[1][2]. W skali kraju rzeczywistą liczbę mieszkańców Warszawy i okolic można porównywać jedynie do konurbacji górnośląskiej.

Think tank GaWC, badający wzajemne stosunki pomiędzy miastami świata w kontekście globalizacji, uznał Warszawę za metropolię globalną (Alpha–)^[6].

[edytuj] Położenie

Aglomeracja warszawska według „Planu zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego”

Plac Zamkowy z Kolumną Zygmunta i Zamkiem Królewskim, w głębi zabudowa Starego Miasta z Archikatedrą Św. Jana i kościołem Św. Marcina

Warszawa leży w środkowym biegu Wisły, na Nizinie Środkowomazowieckiej, w odległości około 350 km od Karpat i Morza Bałtyckiego. Jest jedyną w Europie stolicą leżącą w bezpośrednim sąsiedztwie parku narodowego^[7].

Miasto leży po obu stronach rzeki i jest nieznacznie wydłużone wzdłuż jej brzegów (rozciąga się na ok. 30 km w kierunku północ-południe i ok. 28 km w kierunku wschód-zachód). Lewobrzeżna część Warszawy jest w większości położona na wysoczyźnie – Równinie Warszawskiej (najwyższy punkt geodezyjny na skrzyżowaniu ul. Norwida i Nakielskiej (rejon zajezdni autobusowej „Redutowa” – 115,7 m n.p.m.; porównywalne wysokości w rejonie Filtrów – 114,7 m n.p.m. przy ul. Krzyckiego).

Pozostała część miasta leży w dolinie Wisły oraz na Równinie Wołomińskiej (częściowo dzielnice wschodnie) i w Kotlinie Warszawskiej (częściowo dzielnice północne). Na Bielanach, Białołęce, w Wawrze i Wesołej występują porośnięte lasem, wysokie na kilka-kilkanaście metrów wydmy, z najwyższym naturalnym punktem wysokościowym – 122,11 m n.p.m. (w rejonie planowanej ul. Stanisława Wigury na osiedlu Groszówka w Wesołej)^[8].

[edytuj] Otoczenie miasta (aglomeracja, obszar metropolitalny)

 Osobny artykuł: Aglomeracja warszawska.

Warszawa stanowi główne miasto monocentrycznej aglomeracji (obszaru metropolitalnego). Liczba mieszkańców aglomeracji, zależnie od koncepcji jej zasięgu, wynosi w przybliżeniu od 2,6 do 3 mln. W obszarze tym znajduje się około 20 miast.

[edytuj] Warunki naturalne

[edytuj] Rzeźba terenu

Charakterystyczna dla krajobrazu miasta jest wysoka na 6–25 m skarpa wiślana, stanowiąca krawędź erozyjną wysoczyzny (Równiny Warszawskiej)^[9].

Na obszarze miasta znajduje się kilka wzgórz usypanych przez człowieka, m.in. Kopiec Powstania Warszawskiego (wysokość 121,0 m n.p.m.), Kopiec Szczęśliwicki (wysokość 138,0 m n.p.m. – najwyższy punkt wysokościowy w Warszawie), Kopa Cwila (wysokość 108 m n.p.m.), a także składowiska odpadów, m.in. Góra Śmieciowa na Radiowie (wysokość 144 m n.p.m.)^[10] czy hałda popiołów z Elektrociepłowni Siekierki na Siekierkach.

Najniżej w Warszawie położonym punktem jest brzeg Wisły przy granicy z Jabłonną (75,6 m n.p.m.)^[8].

[edytuj] Klimat

Według klasyfikacji Wincentego Okołowicza Warszawa leży w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego. Według uaktualnionej klasyfikacji Köppena-Geigera Warszawa leży w strefie Dfb – klimatu umiarkowanego kontynentalnego^[12].

Cechami charakterystycznymi klimatu Warszawy są dość równomierne opady o średniej wieloletniej około 493 mm/rok z maksimum w czerwcu (72 mm) i minimum w lutym (18 mm). Średnia roczna temperatura powietrza wynosi +7,8 °C z maksimum w lipcu (+18,0 °C) i minimum w styczniu (–3,3 °C)^[13]. Okres wegetacyjny wynosi około 200 dni. Warszawa jest najczęściej pod wpływem mas powietrza polarno-morskiego (około 60% dni w roku) oraz polarno-kontynentalnego (około 30% dni w roku).

W Warszawie i okolicach bardzo wyraźnie zaznacza się wpływ dużej aglomeracji miejskiej na klimat (tzw. miejska wyspa ciepła). Objawia się to poprzez wyższe średnie temperatury w centrum miasta, wyższe opady (nagrzanie powietrza powoduje powstawanie silnych prądów wstępujących i chmur konwekcyjnych, którym towarzyszą ulewne opady i burze). W zależności od warunków meteorologicznych różnica temperatury między śródmieściem Warszawy i przedmieściami może sięgać 7-8 °C, a nawet 10 °C^[13]. Ze względu na większą szorstkość podłoża w centrum miasta zmniejsza się prędkość wiatru.

Z uwagi na wysoką zawartość aerozoli i zanieczyszczeń w powietrzu, zwiększa się zachmurzenie oraz pogarsza się przejrzystość powietrza, co prowadzi do zmniejszania bezpośredniego promieniowania słonecznego i zwiększenia promieniowania rozproszonego. Usłonecznienie w Warszawie wynosi ok. 1600 godzin/rok, z tym że w centrum miasta jest o 10% niższe^[13].

[edytuj] Demografia

Panorama Woli i Śródmieścia

Lotnicza panorama Warszawy

 Osobny artykuł: Ludność Warszawy.

Warszawa jest największym polskim miastem pod względem liczby ludności (1 720 398 zameldowanych mieszkańców według stanu z 31 grudnia 2010 r.^[3]) i powierzchni (517,24 km²^[1]). Jest też jednym z najgęściej zaludnionych miast w Polsce (6. miejsce w 2008)^[14]. Ludność Warszawy stanowi około 4,5% mieszkańców całego kraju. Liczba ludności systematycznie nieznacznie wzrasta, na co niewielki wpływ ma przyrost naturalny – w 2008 wynoszący 0,4‰, a w dużo większym stopniu dodatnie saldo migracji – 2,1‰^[14].

45,96% mieszkańców miasta (789 106) stanowią mężczyźni, 54,04% (927 749) – kobiety^[3]. Warszawa jest jednym z najbardziej sfeminizowanych miast w kraju (11. miejsce w 2008)^[14].

Dużą część faktycznych mieszkańców stanowi ludność niezameldowana – szacowana całkowita liczba mieszkańców spędzająca noc w mieście wynosi w przybliżeniu 1,91–1,96 mln osób^[15]. Ponadto codziennie ok. 500 tys. osób dojeżdża do Warszawy do pracy, z czego najwięcej z Łodzi (ok. 150 tys.) i Radomia (ok. 50 tys.)^[16]. Po uwzględnieniu tej liczby otrzymujemy szacunkową wielkość 2,41-2,46 mln osób przebywających w granicach miasta w ciągu dnia^[15].

Warszawa poniosła duże straty ludnościowe w wyniku II wojny światowej z 1289 tys. mieszkańców w 1939 roku do 478 755 w 1946^[17]. Na początku lat 50. XX wieku przyrost ludności rocznie wynosił ok. 5-7% (ok. 45-60 tys. osób wobec 41 tys. nowych mieszkań w ramach planu sześcioletniego oddanych w latach 1950–1955), wprowadzono więc ograniczenia meldunkowe obowiązujące w Warszawie, w wyniku których spadło tempo migracji i w 1976 wyniosło ono 22 tys. ludzi^[18]. W okresie ograniczeń meldunkowych po liberalizacji przepisów^[19] możliwe stało się meldowanie m.in. współmałżonków stałych mieszkańców miasta, wybitnych fachowców itp. Ograniczenia te wpłynęły na rozwój miejscowości podwarszawskich, gdzie osiedlali się ludzie przybywający z całej Polski i niespełniający wymagań ustawowych. Usunięcie ograniczeń meldunkowych spowodowało ponowny niekontrolowany napływ ludności do miasta.

[edytuj] Rozwój demograficzny miasta

• Wykres liczby ludności miasta Warszawa na przestrzeni 3 ostatnich stuleci (w tys.)^[20]

<timeline> ImageSize = width:750 height:280 PlotArea = left:50 right:20 top:25 bottom:30 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors =

id:linegrey2 value:gray(0.9)
id:linegrey value:gray(0.7)
id:cobar value:rgb(0.2,0.7,0.8)
id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)

DateFormat = yyyy Period = from:0 till:1750 ScaleMajor = unit:year increment:100 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:50 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData =

color:cobar width:19 align:left
bar:1700 from:0 till:39
bar:1800 from:0 till:63
bar:1830 from:0 till:140
bar:1850 from:0 till:164
bar:1882 from:0 till:383
bar:1900 from:0 till:686
bar:1925 from:0 till:1003
bar:1939 from:0 till:1289
bar:1946 from:0 till:479
bar:1955 from:0 till:1001
bar:1965 from:0 till:1253
bar:1975 from:0 till:1436
bar:1985 from:0 till:1659
bar:1995 from:0 till:1653
bar:2000 from:0 till:1676
bar:2005 from:0 till:1697
bar:2010 color:cobar2 from:0 till:1720

PlotData=

textcolor:black fontsize:S
bar:1700 at: 30 text: 39,0 shift:(-8,5)
bar:1800 at: 63 text: 63,4 shift:(-8,5)
bar:1830 at: 140 text: 139,7 shift:(-11,5)
bar:1850 at: 164 text: 163,6 shift:(-11,5)
bar:1882 at: 383 text: 383,0 shift:(-11,5)
bar:1900 at: 686 text: 686,0 shift:(-11,5)
bar:1925 at: 1003 text: 1003,0 shift:(-14,5)
bar:1939 at: 1289 text: 1289,0 shift:(-14,5)
bar:1946 at: 479 text: 478,8 shift:(-11,5)
bar:1955 at: 1001 text: 1000,6 shift:(-14,5)
bar:1965 at: 1253 text: 1252,6 shift:(-14,5)
bar:1975 at: 1436 text: 1436,4 shift:(-14,5)
bar:1985 at: 1659 text: 1659,4 shift:(-14,5)
bar:1995 at: 1653 text: 1653,1 shift:(-14,5)
bar:2000 at: 1676 text: 1675,9 shift:(-14,5)
bar:2005 at: 1697 text: 1697,5 shift:(-14,5)
bar:2010 at: 1720 text: 1720,4 shift:(-14,5)

</timeline>

Warszawska Syrenka

[edytuj] Nazwa miasta

Nazwa pojawia się w XIV-wiecznych zapiskach jako Warseuiensis (1321), Varschewia (1342) i XV wieku jako Warschouia (1482). Średniowieczna nazwa brzmiała Warszewa, Warszowa. Najprawdopodobniej pochodzi ona od formy dzierżawczej imienia Warsz (skróconej formy popularnego wówczas staropolskiego imienia Warcisław, Wrocisław), używanego m.in. wśród przedstawicieli rodu Rawów (Rawiczów) herbu Rawa, właścicieli części terenów w dzisiejszym centrum miasta, np. Solca i Mariensztatu.

Zmiana nazwy na Warszawa wynikła z mazowieckiej wymowy dialektycznej. Do końca XV wieku samogłoska -a- przechodziła w -e- po spółgłoskach miękkich (-sz- była w tamtym okresie spółgłoską miękką). W XV wieku formy z wtórnym -e- zaczęły być postrzegane jako gwarowe. Dlatego też zastępowano -e- przez -a-. Taka zmiana nie była uzasadniona etymologicznie, więc takie formy nazywa się hiperpoprawnymi (np. siadlisko, królawski). Tak też nastąpiła zmiana nazwy z Warszewa na Warszawa, która upowszechniła się w XVI wieku^[21].

Legendarna etymologia wywodzi nazwę od imion rybaka Warsa i jego żony Sawy.

Nazwa Warszawy w innych językach:

[edytuj] Historia

 Osobny artykuł: Historia Warszawy.

Historia Warszawy sięga nawet IX wieku. Zasadniczy układ urbanistyczny dzisiejszej Warszawy ukształtował się podczas odbudowy ze znacznych zniszczeń po II wojnie światowej.

[edytuj] Średniowiecze

Widok Warszawy z około 1573 roku

Pierwszymi osadami powstałymi na terenie dzisiejszej stolicy były m.in. Bródno (IX/X wiek) Kamion (1065 r.?), Jazdów (XII/XIII wiek). Po zdobyciu i zniszczeniu Jazdowa przez wojska Mendoga, przed 1294, książę płocki Bolesław II mazowiecki założył nową osadę Warszowa. Będąca ważnym ośrodkiem handlu i rybołówstwa osada na początku XIV stulecia została jedną z siedzib książąt mazowieckich, zaś od 1413 roku stolicą Mazowsza. Wcześniej, około 1300 roku lokowano Stare Miasto. Nowe Miasto założono pod koniec XIV stulecia.

[edytuj] XVI-XVIII wiek

Hołd cara Wasyla IV Szujskiego przed Zygmuntem III Wazą na sejmie warszawskim

Widok na Krakowskie Przedmieście według Bernarda Bellotta zwanego Canaletto

W roku 1526 Mazowsze wraz z Warszawą wcielono do Korony Królestwa Polskiego Trzy lata później obrano Warszawę jako miejsce zwołań sejmu walnego (w roku 1569 odbyły się tu pierwsze obrady), zaś w 1573 roku miała tu miejsce pierwsza wolna elekcja nowego króla. W tym samym roku miała tu miejsce konfederacja warszawska w sprawie uprawomocnienia tolerancji religijnej w Rzeczypospolitej. Warszawa stała się ważnym łącznikiem między głównymi centrami politycznymi Polski i Litwy Krakowem i Wilnem, co było jednym z powodów przeniesienia rezydencji królewskiej w 1596, co uczynił Zygmunt III Waza. Odtąd Warszawa stała się ważnym centrum politycznym, gospodarczym i kulturalnym, przyjaznym dla szlachty, magnaterii i duchowieństwa. Nastąpiła urbanizacja miasta, przebudowano dawny zamek na wielką rezydencję królewską, przed którą postawiono kolumnę z figurą Zygmunta III Wazy. Okres prosperity przerwała wojna polsko-szwedzka 1655–1658, po czym zniszczone miasto odbudowano, co więcej w okresie panowania Jana III Sobieskiego, Warszawa stała się ważnym centrum artystycznym na skalę europejską w dobie baroku (wzniesiono m.in. pałac w Wilanowie, rezydencje i kościoły proj. Tylmana van Gameren). Pomimo kryzysu, chaosu i zniszczeń spowodowanych przez wojnę północną oraz klęsk elementarnych i kryzysu politycznego (konfederacja, wojna o sukcesję) stolica w okresie panowania Sasów przeżywała dalszy rozkwit, przede wszystkim kulturalny i artystyczny. Przebudowano zamek, wzniesiono m.in. Oś Saską, liczne kościoły i rezydencje w duchu późnego baroku i rokoka. Mimo bardzo trudnej sytuacji politycznej kraju, za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego zwołano w Warszawie Sejm Czteroletni (1788-1792) zaś 3 maja 1791 uchwalono konstytucję Rzeczypospolitej. Oprócz tych osiągnięć politycznych, stolica przeżyła duży progres kulturalno-naukowy. W 1740 roku Stanisław Konarski założył Collegium Nobilium. Siedem lat później, bracia biskupi Józef Andrzej i Andrzej Stanisław Załuscy otworzyli dla publiczności bibliotekę, która była jednym z największych księgozbiorów w Europie. W 1767 roku powstał tu Teatr Narodowy. W 1767 roku założono Szkołę Rycerską a w 1773 powołano Komisję Edukacji Narodowej. Spośród wzniesionych wówczas klasycystycznych budowli wyróżnia się Pałac Łazienkowski. Skala progresu była na tyle wielka, iż Warszawę nazywano Paryżem Wschodu.

[edytuj] 1795-1945 rok

Zajęcie warszawskiego arsenału przez powstańców podczas powstania listopadowego, obecna ul. Andersa

Filtry warszawskie

Po upadku Rzeczypospolitej Szlacheckiej w wyniku klęski insurekcji kościuszkowskiej (u jego schyłku miała miejsce rzeź ludności praskiej przez wojska rosyjskie) oraz III rozbioru w 1795 roku, Warszawę wcielono do Królestwa Prus. Oswobodzona przez wojska Napoleona w 1806 roku, stała się siedzibą Księstwa Warszawskiego. Podczas kongresu wiedeńskiego w 1815 roku obrano Warszawę jako stolicę Królestwa Kongresowego zależnego od cara rosyjskiego. W tym okresie powstały Aleje Jerozolimskie. W architekturze i sztuce dominował klasycyzm. Wzniesiono m.in. Teatr Wielki, Pałac Staszica i Belwewder. W 1816 roku, dekretem cara Aleksandra I, powołany został Uniwersytet Warszawski z 5 wydziałami – teologii, prawa, medycyny, filozofii, nauki i sztuk pięknych. W mieście działały organizacje patriotyczne (m.in. Związek Wolnych Polaków, Towarzystwo Patriotyczne) i konspiracja przeciw zaborcy, który częstokroć łamał konstytucję. Patriotyczne środowiska warszawskie przygotowały powstania narodowowyzwoleńcze: 29 listopada 1830 wybuchło powstanie listopadowe, a w okresie 1863–1864 trwało powstanie styczniowe. W czasie powstania listopadowego 1830 Warszawa była siedzibą władz powstańczych (Rząd Tymczasowy). W 1831 wokół Warszawy miały miejsce nierozstrzygnięte i zwycięskie przez powstańców bitwy (m.in. pod Olszynką Grochowską, Wawrem, Białołęką) jednakże (m.in. po ataku na Wolę) powstanie zostało stłumione przez Rosjan wspartych posiłkami z Prus. W okresie powstania styczniowego 23 stycznia 1863 roku Warszawa była siedzibą powstańczego Rządu Narodowego. Po upadku powstania zniesiono Sejm, wojsko polskie i konstytucję, konfiskowano dobra, więziono, zsyłano na Sybir, zamknięto Uniwersytet i Towarzystwo Przyjaciół Nauk, zaprowadzono stan wojenny. Warszawa stała się do 1905 roku twierdzą. Represjom towarzyszyła rusyfikacja. W Warszawie powstało kilka cerkwi w tym największy Sobór Św. Aleksandra na placu Saskim (współczesna nazwa: plac Marszałka Józefa Piłsudskiego). Jednocześnie rozbudowywano infrastrukturę. Warszawa stała się ważnym węzłem kolejowym łączącym Kolej Warszawsko-Wiedeńską (budowa w latach 1845–1848) Kolej Warszawsko-Petersburską (oddano do użytku w roku 1862) Warszawsko-Terespolską (od 1867 r.) oraz Kolej Nadwiślańską (od 1877 r.). Ponadto wybudowano także kolej obwodową i wąskotorową (do Piaseczna). Nad Wisła powstało kilka nowych mostów w tym Most Kierbedzia. W Od 1856 zaczęto na szerszą skalę stosować oświetlenie gazowe, w miejsce wcześniej stosowanych lamp olejowych. Dostawy gazu zapewniała wybudowana w tym samym roku Gazownia Warszawska. W 1881 uruchomiono pierwszą centralę telefoniczną. W 1881 za sprawą prezydenta miasta Sokratesa Starynkiewicza przystąpiono do budowy nowoczesnych wodociągów i kanalizacji według projektu Williama Lindleya. Od 1885 zaczęto instalować ogrzewanie wodne mieszkań i innych pomieszczeń. Wcześniej, w 1862 roku powstało Muzeum Narodowe. 1897 roku Warszawa liczyła 626 tys. mieszkańców i była największym po Petersburgu i Moskwie miastem w obrębie Cesarstwa Rosyjskiego. Rozwój sportu w stolicy zaowocował założeniem w 1911 roku Polonii a pięć lat później Legii. Podczas I wojny światowej od 4 sierpnia 1915 do 1918 roku Warszawa znalazła się pod okupacją niemiecką. 11 listopada 1918 Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu władzę wojskową w Warszawie (14 listopada 1918 również pełnię władz cywilnych w stolicy) i naczelne dowództwo sił zbrojnych. W konsekwencji Warszawa stała się stolicą II Rzeczypospolitej. W okresie 13–26 sierpnia 1920, w czasie trwającej wówczas wojny polsko-bolszewickiej (mającej na celu m.in. podporządkowanie Polski ZSRR i ekspansję komunizmu na Zachód), na przedpolach Warszawy i okolicznych terenach rozegrała się bitwa warszawska. Punktem zwrotnym walk była bitwa pod Radzyminem, po której kontrofensywa Piłsudskiego zadecydowała o zwycięstwie. W okresie międzywojennym Warszawa stała się wielką metropolią, w roku 1939 liczyła 1 mln 350 tys. mieszkańców. Miała wówczas miejsce silna urbanizacja miasta, którą kierował prezydent miasta Stefan Starzyński; m.in. budowa ponad 100 tys. mieszkań z infrastrukturą (osiedla na Żoliborzu, Saskiej Kępie, Mokotowie), oddanie do użytku – Muzeum Narodowego, renowacja Pałacu Blanka, Arsenału, Pałacu Brühla, odkrycie średniowiecznych murów Warszawy, założenie muzeum na Zamku Warszawskim i Muzeum Piłsudskiego w Belwederze, rozwój infrastruktury (rozbudowa komunikacji miejskiej, budowa lotniska na Okęciu, przygotowanie projektu budowy mostu Piłsudskiego i sieci metra, modernizacja tras wylotowych Warszawy, modernizacja siedmiu szpitali). Ponadto założono wiele parków (m.in. park Sowińskiego, park Dreszera, Zieleniec Wielkopolski, Skarpa na Dynasach).

[edytuj] Po 1939 roku

Stare Miasto zniszczone po powstaniu warszawskim. Zabudowa Warszawy według różnych szacunków została zniszczona w 70 do 85%

Powstanie warszawskie. 1 sierpnia 1944 godzina „W” (17.00), patrol por. Agatona

Okres stalinizmu. Pochód młodzieży podczas święta Odrodzenia Polski na placu Konstytucji (wzniesionym w duchu socrealizmu)

Pałac Kultury i Nauki

Msza Święta na placu Zwycięstwa celebrowana przez Jana Pawła II

1 września 1939 roku hitlerowskie Luftwaffe rozpoczęło bombardowanie miasta i rozpoczęła się II wojna światowa Dowództwo nad obroną stolicy powierzono generałowi Walerianowi Czumie (3 września został mianowany komendantem obrony miasta stołecznego), oraz generałowi Juliusza Rómmla (od 8 września dowódcy Armii Warszawa). Bohaterska obrona trwała do 28 września, oprócz wojska, stolicę broniła ludność cywilna, którą wspierał prezydent Stefan Starzyński. W okresie okupacji hitlerowskiej Warszawa znalazła się w obrębie Generalnego Gubernatorstwa podległego III Rzeszy. Celem nazistów było całkowite zgermanizowanie Warszawy (m.in. tzw. plan Pabsta) stąd też miała tu miejsce masowa eksterminacja warszawian (liczne egzekucje, deportacje, wysyłki do obozów koncentracyjnych, obozów zagłady, na roboty do Rzeszy etc.). Licząca przed wojną około 300 tys. gmina żydowska była głównym celem nazistowskiego terroru. W roku 1941 powstało getto, które dwa lata później mimo powstania zostało zlikwidowane, mieszkańców wymordowano, a cały teren getta zrównano z ziemią. Mimo hitlerowskiego terroru od początku okupacji Warszawa była wielkim centrum ruchu oporu i walki z okupantem. Intensywność i różnorodność form, m.in. formowanie wojska, masowe akcje zbrojne, mały i duży sabotaż, tajna działalność oświatowo-kulturalna, ratowanie dzieł sztuki, działalność rozmaitych ośrodków kierowniczych i działających w konspiracji stronnictw i grup politycznych uczyniły Warszawę siedzibą władz Polskiego Państwa Podziemnego i Komendy Głównej Armii Krajowej. 14 września 1944 roku Armia Czerwona wyzwoliła spod władzy hitlerowskiej prawobrzeżną Warszawę. Terror okupanta niemieckiego z jednej i niebezpieczeństwo ekspansji dyktatury stalinowskiej z drugiej strony było asumptem zorganizowania przez AK w ramach akcji „Burza” powstania warszawskiego, które wybuchło 1 sierpnia 1944 roku i objęło całą lewobrzeżną Warszawę. Trwało ono 63 dni, oprócz powstańców z okupantem bohatersko walczyła także znaczna część ludności cywilnej. O upadku zdecydowała oprócz dostatecznego braku pomocy z zewnątrz, wzmożona eksterminacja ludności przez nazistów (m.in. rzezie na Woli i Ochocie). Po kapitulacji, hitlerowcy w ramach zemsty wygnali większość mieszkańców, a zabudowę miasta systematycznie niszczyli. W czasie powstania po stronie polskiej zginęło 16 tys. powstańców i około 150 tys. ludności cywilnej. Ogółem podczas wojny, zginęło ok. 700 tys. warszawian. 17 stycznia 1945 zakończyła się okupacja hitlerowska, Armia Czerwona i Ludowe Wojsko Polskie zajęły lewobrzeżną Warszawę.

W okresie stalinizmu miały miejsce liczne represje przedstawicieli opozycji, państwa podziemnego, w 1948 utworzono PZPR, która odtąd posiadała monopol władzy państwowej. Wskutek centralizacji państwa stała Warszawa stała się głównym centrum administracyjnym i politycznym kraju. W roku 1952 po raz pierwszy w polskiej Konstytucji pojawił się zapis o stołeczności Warszawy. 14 maja 1955 roku został podpisany Układ Warszawski. Jeszcze w 1945 roku w celu odbudowania Warszawy powołano SFOS oraz BOS. W pełni historycznie odbudowano Stare i Nowe Miasto, Trakt Królewski wraz z okolicami i większość pojedynczych obiektów. W pozostałych przypadkach budowano w duchu modernizmu i socrealizmu, czego przykładem jest Pałac Kultury i Nauki. Odbudowano mosty, unowocześniono sieć komunikacyjną (m.in. trasa W-Z). Kolejne inwestycje prowadzono w dalszych latach. Warszawa otrzymała sieć nowych arterii komunikacyjnych (m.in. Wisłostradę, Trasę Łazienkowską, Trasę Toruńską), wzniesiono Dworzec Centralny. Nastąpiła silna industrializacja (m.in. przemysł samochodowy, metalurgiczny, elektroniczny, farmaceutyczny, budowlany, odzieżowy, spożywczy) i urbanizacja (osiedla mieszkaniowe m.in. Bródno, Jelonki, Tarchomin, Targówek, Ursynów-Natolin-Kabaty). Przez cały okres PRL-u w Warszawie kształtował się ruch opozycyjny. Rozwijała się współczesna awangarda w sztuce, oprócz „Zachęty” nowymi wielkimi centrami sztuki nowoczesnej stały się m.in. CSW w Zamku Ujazdowskim, Galeria Foksal. W 1973 roku rozpoczęła się odbudowa Zamku Królewskiego. 2 czerwca 1979 w Warszawie rozpoczęła się pierwsza pielgrzymka papieża Jana Pawła II w Polsce. W dniach 6 lutego-5 kwietnia 1989 roku w Pałacu Namiestnikowskim w Warszawie odbyły się obrady Okrągłego Stołu, które zapoczątkowały transformację ustrojową. Powołano lokalny samorząd i dokonano demokratyczne wybory przedstawicieli rad siedmiu dzielnic (Żoliborz, Wola, Ochota, Mokotów, Śródmieście, Praga Północ, Praga Południe). W 1994 roku dokonano reformy administracyjnej stolicy. Pierwszymi prezydentami miasta po okresie PRL byli kolejno Stanisław Wyganowski, Mieczysław Bareja, Marcin Święcicki, Paweł Piskorski i Wojciech Kozak. Po uchwaleniu w 2002 nowej tzw. ustawy warszawskiej, Warszawa stała się jednolitą gminą miejską na prawach powiatu, która jest częścią województwa mazowieckiego składającą się z 18 dzielnic. Pierwszym prezydentem Warszawy według nowego ustroju został Lech Kaczyński, następnie przez krótki okres Mirosław Kochalski i Kazimierz Marcinkiewicz. Od 2006 funkcję tę pełni Hanna Gronkiewicz-Waltz. Po 1990 roku nastąpił boom budowlany, miasto stało się ważnym centrum finansowym i siedzibą inwestorów krajowych i zagranicznych. Spośród wielu inwestycji do największych zalicza się m.in. budowę metra (pierwsza linia oddana do użytku w 1995 r.), Stadionu Narodowego, Muzeum Powstania Warszawskiego, obwodnicy Warszawy, odbudowę historycznej zabudowy placu Teatralnego, renowację Krakowskiego Przedmieścia, przebudowę lotniska im. F. Chopina na Okęciu.

Rynek Starego Miasta po odbudowie – widok na pierzeję Zakrzewskiego

Kościół Wizytek – jeden z niewielu zabytków stolicy, który ocalał z pożogi II wojny światowej

[edytuj] Zabytki

 Osobny artykuł: Zabytki Warszawy.

Błąd przy generowaniu miniatury Nieprawidłowe parametry miniatury lub [[PNG]] większy niż 12,5 milionów [[piksel]]i

Zamek Królewski został odbudowany w 1974.^[22]

Wnętrze Arkad Kubickiego usytuowanych po wschodniej stronie Zamku Królewskiego, zrekonstruowanych w latach 1993-2009

Historyczne centrum Warszawy zostało w 1980 wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Do rejestru zabytków wpisano natomiast m.in. układy urbanistyczne i zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa, dzieła budownictwa obronnego, obiekty techniki, cmentarze, parki, ogrody oraz zabytki archeologiczne. W rejestrze zabytków nieruchomych w 2006 wpisanych było ok. 1300 obiektów z obszaru Warszawy^[23].

Większość zniszczonych podczas wojny zabytków odbudowano, choć niekiedy zmieniono ich wygląd względem przedwojennego. Do takich budynków należy m.in. Zamek Królewski. Istnieje jednak w stolicy wiele cennych budynków, które przetrwały wojnę bez większych zniszczeń, jak Pałac w Wilanowie, kościół Wizytek i kościół pokarmelicki pw. Wniebowzięcia NMP przy Krakowskim Przedmieściu czy Pałac Prezydencki.

[edytuj] Zamek Królewski i plac Zamkowy

 Osobne artykuły: Zamek Królewski w Warszawie i Plac Zamkowy w Warszawie.

Ulica Kanonia na Starym Mieście

Fragment Rynku Nowego Miasta z kościołem Kościół św. Kazimierza i klasztorem Sakramentek

Zamek Królewski, będący wcześniej jedną z głównych rezydencji książąt mazowieckich w obecnym stanie jest wierną rekonstrukcją barokowej budowli z XVII i XVIII wieku, dzieła m.in. Matteo Castellego, następnie Joachima Jaucha, Gaetana Chiaveriego, Carla Friedricha Pöppelmanna, Dominika Merliniego. Pomimo zniszczeń w latach 1939 i 1944, dzięki systematycznym ewakuacjom zachował się bogaty wystrój sal (m.in. Balowa, Audiencjalna, Tronowa, Marmurowa) z XVIII wieku, w tym liczne dzieła sztuki związane z dworem króla Stanisława Augusta (m.in. zespół wedut Canaletta, poczet królów Polski Marcella Bacciarellego, ponadto obrazy Rembrandta Uczony przy pulpicie i Dziewczyna w kapeluszu). Od strony południowej do Zamku przylega barokowy pałac pod Blachą, dzieło Jakuba Fontany budowane do 1730 roku. Przed zamkiem wznosi się Kolumna Zygmunta III Wazy, postawiona w 1644 roku (Clemente Molli, Augustyn Locci, i Constantino Tencalla). W obrębie placu zachowały się kamienice z XVI-XVIII wieku m.in. zespół czterech kamienic pod np. 1/13, Mansjonaria i kilka innych.

[edytuj] Stare Miasto

 Osobny artykuł: Stare Miasto w Warszawie.

Z okresu średniowiecza, do dziś zachował się zespół zabytków z późnego średniowiecza (w znacznym stopniu odbudowane i zrekonstruowane). Zachował się układ urbanistyczny z regularnym układem ulic i centralnie położonym rynkiem. W jego obrębie gotycka archikatedra (wcześniej fara staromiejska i kolegiata) Świętego Jana Chrzciciela, wielokrotnie rozbudowywana, przebudowywana, po ostatniej wojnie zrekonstruowana w stylu gotyku mazowieckiego. Wewnątrz ocalał późnogotycki krucyfiks z początku XVI wieku, ponadto fragmenty wystroju (m.in. kaplica Baryczkowska) z XVII i XVIII wieku. Miejsce pochówku książąt mazowieckich, królów, prezydentów i ważnych osobistości Polski (m.in. Stanisław August Poniatowski, Henryk Sienkiewicz, Ignacy Jan Paderewski, August Hlond, Stefan Wyszyński). Obok barokowy dawny kościół Jezuitów, z najwyższą na Starówce wieżą. Ponadto dawny kościół Augustianów pw. Św. Marcina, przebudowany w XVIII wieku w duchu baroku.

Na terenie Starego Miasta powstawała zwarta zabudowa dla miejskiego patrycjatu, z XV-XVIII wieku charakteryzująca się spójnością form architektonicznych. Tworzą ją kamienice, głównie trzy- i cztero-kondygnacyjne z trzema traktami wewnątrz i dwu-, trój- i czteroosiowymi elewacjami z prostokątnymi oknami i ozdobnymi portalami (wiele z nich ocalało zawieruchę wojenną). Ponadto kamienice charakteryzują się wysokimi dachami z lukarnami na poddaszu, ponadto część z nich dodatkowe nadbudówki (tzw. latarnie) służące do oświetlenia schodów mieszczących się w środkowym trakcie. Część elewacji kamienic zachowała dekorację elewacji. Najwięcej tego typu dzieł znajduje się przy Rynku Starego Miasta (m.in. kamienice Winklerowska, Fukierów, pod Świętą Anną, Falkiewicza, Baryczków, Długoszowa) oraz przy innych ulicach np. kamienice Pod Okrętem, zespół kamienic przy ulicy Kanonia.

Stare Miasto otoczone jest murami obronnymi (XIII-XVI wiek) z basztą Prochową i Barbakanem.

[edytuj] Nowe Miasto

 Osobny artykuł: Nowe Miasto (Warszawa).

Lokowane w roku 1408 Nowe Miasto zachowało do dziś późnogotycką farę NMP (XV-XVI wiek) wraz z wolnostojącą dzwonnicą. Pozostałe kościoły Nowego Miasta wzniesiono w stylu barokowym. Kościół Świętego Jacka (Dominikanów) posiada XVII wieczne prezbiterium o formach gotyckich. Wewnątrz zachował się częściowo wystój barokowy (m.in. kaplica Kotowskich proj. Tylmana z Gameren, zespół rzeźb, w tym Ecce Homo Antoniego Osińskiego). Przy Rynku Nowego Miasta kościół i klasztor Sakramentek proj. Tylmana z Gameren (w kościele zachował się nagrobek Marii Karoliny z Sobieskich). Kościół Franciszkanów (proj. Karol Bay, Jakub Fontana i inni) zachował XVIII ołtarze z XVII-wiecznymi obrazami (m.in. przeniesiony z Lubiąża Chrystus w Ogrójcu Michaela Willmanna). Z dawnych rezydencji magnackich zachowały się barokowe pałace Raczyńskich z 1786 roku (proj. Jan Chrystian Kamsetzer), Sapiehów z 1731-1736 roku (proj. Jan Zygmunt Deybel) oraz klasycystyczny pałac Sierakowskiego (proj. Jakub Kubicki). Z zabudowy mieszkalnej m.in. kamienice przy ul. Freta.

[edytuj] Śródmieście

W obrębie Śródmieścia zachowały się do dziś zespoły zabytkowe tworzące poszczególne ulice (m.in. Trakt Królewski, Długa, Miodowa) i place (m.in. Teatralny, Bankowy, Krasińskich). Zespoły te składają się z obiektów sakralnych, rezydencjonalnych i mieszkalnych, pochodzących głównie z okresu baroku i klasycyzmu.

[edytuj] Trakt Królewski

 Osobny artykuł: Trakt Królewski w Warszawie.

Krakowskie Przedmieście, cześć Traktu Królewskiego

Pomnik Bartolomeo Colleoniego – włoskiego kondotiera przy Pałacu Czapskich

Trakt Królewski rozpoczyna się od placu Zamkowego, biegnie ulicami Krakowskie Przedmieście, Nowy Świat, Alejami Ujazdowskimi i prowadzi do rezydencji królewskich na Łazienkach i na Wilanowie. Przy Krakowskim Przedmieściu, przeważa zabudowa barokowa z XVII-XVIII wieku (kościoły i rezydencje magnackie), a ponadto zachował się cenny zespół budowli klasycystycznych (głównie pałace) i eklektycznych (hotele i kamienice czynszowe) z XIX stulecia. Jednolity, klasycystyczny charakter nadano zabudowie ulicy Nowy Świat (do Alei Jerozolimskich). Kościół Świętej Anny (dawny kościół bernardynów, obecnie kościół akademicki) barokowo-klasycystyczny zachował fragmenty gotyckie (sklepienia kryształowe w dawnych zabudowaniach klasztornych, fragmenty prezbiterium) i renesansowe (kaplice boczne). Kościół karmelitów bosych (seminaryjny) barokowy (proj. Isidoro Affaita i Efraim Szreger) zachował niemal kompletny barokowy wystrój wnętrza z XVII-XVIII wieku. Kościół Wizytek z XVIII w. (proj. m.in. Gaetano Chiaveri, Efraim Szreger i Jakub Fontana) z bogato zdobioną fasadą i wystrojem wnętrza (rzeźby Jana Jerzego Plerscha, obrazy Tadeusza Kuntzego). Monumentalny kościół Świętego Krzyża (Misjonarzy) z XVIII wieku (proj. m.in. Józef Szymon Bellotti, Jakub Fontana), późnobarokowy zachował mimo zniszczeń wystrój z XVIII wieku. Zespół epitafiów znanych Polaków (m.in. Stanisława Małachowskiego, Władysława Reymonta i Fryderyka Chopina). Przed fasadą figura Chrystusa niosącego krzyż z 1858 roku (autor Andrzej Pruszyński). Pośrodku placu Trzech Krzyży klasycystyczny kościół Świętego Aleksandra (proj. Piotr Aigner). Spośród dzieł architektury rezydencjonalnej wyróżniają się barokowe i klasycystyczne pałace: Czapskich (1680-1707, przebudowany w XVIII i XIX wieku), Potockich (XVIII wiek), Koniecpolskich (1643, Constantino Tencalla, przebudowany przez Piotra Aignera w XIX wieku), zespół budynków Uniwersytetu Warszawskiego, z pałacami Kazimierzowskim (XVII i XIX wiek, projekt Giovanni Trevano przebudowany przez Dominika Merliniego), Tyszkiewiczów (schyłek XVIII wieku, według projektu Stanisława Zawadzkiego) i Uruskich (1844-1847 rok, projekt Andrzej Gołoński). Przy Nowym Świecie wznosi się pałac Staszica (1820-1823 rok, projekt Antonio Corazzi). Spośród budynków mieszkalnych wyróżnia się zespół barokowych kamienic w końcowym ciągu Krakowskiego Przedmieścia nieopodal placu Zamkowego, m.in. Roesena (nr 83), Wilhelma Duponta (nr 85), Prażmowskich (nr 87), oraz kamienica Aleksandra Johna. Cennym przykładem historyzmu są dwa neorenesansowe hotele: Europejski i Bristol (projektu Henryka i Władysława Marconiego). Przy Królewskim Trakcie zachowały się także zabytkowe pomniki: barokowa figura Matki Boskiej Pasawskiej w Warszawie z XVII wieku, księcia Józefa Poniatowskiego i Mikołaja Kopernika, wykonane przez Berthela Thorvaldsena oraz Adama Mickiewicza autorstwa Cypriana Godebskiego.

[edytuj] Oś Saska

Cennym przykładem barokowej i klasycystycznej architektury i urbanistyki jest Oś Saska powstała na zlecenie króla Augusta II Sasa, w znacznym stopniu przekształcona w XIX wieku i podczas odbudowy po ostatniej wojnie. Dawny, barokowy pałac Saski (1713-1748 r. proj. Carl Friedrich Pöppelmann i Joachim Daniel Jauch) przebudowany w stylu klasycystycznym w latach 1839–1842 przez Adama Idźkowskiego zachował się do dziś fragmentarycznie (Grób Nieznanego Żołnierza). W zachodniej części na placu Za Żelazną Bramą klasycystyczny Pałac Lubomirskich w Warszawie (lata 1791-1793, proj. Joachim Hempel). W obrębie ogrodu 21 barokowych rzeźb muz i cnót (Jan Jerzy Plersch).

[edytuj] Plac Teatralny i okolice

Błąd przy generowaniu miniatury Nieprawidłowe parametry miniatury lub [[PNG]] większy niż 12,5 milionów [[piksel]]i

Pałac Jabłonowskich w Warszawie jako jeden z nielicznych budynków odbudowany po upadku komunizmu w 1997 i przeznaczony na siedzibę banku

Plac Teatralny jest cennym zespołem zabytkowym z okresu klasycyzmu, powstały na miejscu barokowego Marywilu – zespołu zabudowań z rezydencją dla królowej Marii Kazimiery. Zachodnią część zamyka bryła teatru zaprojektowana przez Antoniego Corazziego i wzniesiona w latach 1825-1833 mieszcząca Operę Narodową i Teatr Narodowy. Naprzeciwko m.in. późnobarokowy Pałac Jabłonowskich i dawny kościół Kanoniczek zbudowany w stylu klasycystycznym. W obecnym stanie pierzeja, przy której wznoszą się oba obiekty jest wierną rekonstrukcją z lat 90-tych XX w. W okolicach m.in. przy ulicy Senatorskiej dawny kościół Reformatów (XVII-XVIII w.), pałace Błękitny (XVIII i XIX w.), Blanka (XVIII w. proj. Szymon Bogumił Zug), Mniszchów (XVIII-XIX w.), Małachowskich (XVIII-XIX w.), Biskupów Krakowskich (XVIII w.), Prymasowski (XVII-XVIII wiek).

[edytuj] Plac Bankowy

Plac Bankowy zachował klasycystyczną zabudowę powstałą w latach 20- i 30-tych XIX wieku zaprojektowaną przez Antoniego Corazziego, która należała dla ówczesnej elity ekonomicznej i bankierów. Są to budynki Banku i Giełdy Polskiej oraz pałace Ministra Skarbu i Komisji Rządowej Przychodu i Skarbu.

[edytuj] Powiśle i Solec

Obszar pomiędzy Traktem Królewskim a Wisłą od XVII wieku był zabudowywany przez rody szlacheckie, zaś w XIX wieku tereny te zamieszkiwali drobni rzemieślnicy i biedota. Z zachowanej do dziś zabudowy rezydencjonalnej wyróżnia się Pałac Ostrogskich (proj. Tylman z Gameren). Ponadto renesansowy Pałac Zamoyskiego (1870 r. proj. Leandro Marconi). W północnej części Powiśla, osiedle mieszkaniowe Mariensztat z lat 40- i 50-tych XX wieku. Na Solcu m.in. późnobarokowy Pałac Symonowiczów w Warszawie i klasycystyczny Pałacyk Branickich-Lubomirskich (po roku 1779, proj. Szymon Bogumił Zug). Przy Rynku Soleckim stoi barokowy dawny kościół Trynitarzy z 1726 roku. Jego metryka sięga XIV wieku. Wewnątrz m.in. obraz Michaela Willmanna „Męczeństwo św. Bartłomieja”.

[edytuj] Ujazdów i Łazienki Królewskie

Pałac na Wyspie w Łazienkach Królewskich

Głównym zabytkiem historycznego Ujazdowa jest barokowy zamek Ujazdowski wzniesiony w roku 1624 przez Matteo Castelliego na miejscu starszej rezydencji książecej. Obecnie siedziba Centrum Sztuki Współczesnej. Nieopodal na Agrykoli pomnik Jana III Sobieskiego dłuta Franciszka Pincka z 1788 roku. Łazienki Królewskie założone zostały w drugiej połowie w XVIII wieku z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Całe założenie było zrealizowane przez architektów królewskich: Dominika Merliniego i Jana Chrystiana Kamsetzera, kolejne zabudowania w pierwszej tercji XIX wieku zaprojektował Jakub Kubicki. Centrum założenia tworzy Pałac na Wyspie, z zachowanym niemal kompletnie wystrojem wnętrz (m.in. Sala balowa, Gabinet Króla, Galeria Obrazów). Dekorację malarską i rzeźbiarską wykonał m.in. Marcello Bacciarelli i Jan Bogumił Plersch. Klasycystyczny wystrój wnętrz i wyposażenie zachował również Pałac Myślewicki (m.in. Sypialnia i Sala Jadalna) i Biały Domek (m.in. Pokój Bawialny, Sala Jadalna). W Starej Pomarańczarni mieści się Galeria Rzeźby Polskiej. Ponadto na terenie Łazienek znajdują się m.in. Stara i Nowa Kordegarda, Podchorążówka, Teatr na Wyspie, Ermitaż. Z XIX-wiecznej zabudowy Łazienek wyróżnia się Belweder zbudowany w latach 1818-1822, proj. Jakuba Kubickiego. Tenże architekt wzniósł także m.in. Świątynię Egipską i stajnię.

[edytuj] Bielany i Żoliborz

Najcenniejszymi zabytkami na terenie dzielnicy Bielany są Kościół Matki Bożej Królowej Polski na Marymoncie (XVII-XIX w. proj. m.in. Tylman z Gameren), kościół Św. Marii Magdaleny na Wawrzyszewie (XVII-XIX w.) zespół kościelno-klasztorny Kamedułów (XVIII wiek) oraz Pałac Brühla na Młocinach, wszystkie cztery obiekty cechuje styl późnobarokowy. Z obiektów militarnych m.in. zabudowania warszawskiej Cytadeli, oraz fortyfikacje Twierdzy Warszawa (m.in. fort Wawrzyszew). W centrum Żoliborza zachowała się modernistyczna zabudowa z okresu międzywojennego. Są to osiedla Żoliborz Dziennikarski, Żoliborz Oficerski i Żoliborz Urzędowy, wzniesione w latach 20- i 30-tych XX wieku, według projektów m.in. Tadeusza Tołwińskiego, Kazimierza Tołłoczkę, Aleksandra Bojemskiego.

[edytuj] Wola, Bemowo i Włochy

Dawna Gazownia Warszawska na Woli. Widok na zbiornik gazu

Na terenie przemysłowej Woli zachowała się częściowo zabudowa z okresu XIX-wiecznej industrializacji Warszawy. Są to m.in. zakład Platerniczy Norblinów, neoromańska elektrownia Tramwajów Miejskich w Warszawie (obecnie siedziba Muzeum Powstania Warszawskiego), dawna gazownia z neoromańskimi zbiornikami gazu w formie rotundy, wieżą ciśnień i zabudowaniami (obecnie Muzeum Gazownictwa), fabryka Lilpop, Rau i Loewenstein. Z zabytków o charakterze militarnym m.in. fragmenty zabudowań twierdzy Warszawa: forty P, Blizne, Chrzanów. Sztukę sakralną Woli egzemplifikują neoromański kościół Św. Augustyna na Nowolipkach(proj. Edward Cichocki i Józef Huss), neogotycki kościół Świętych Stanisława i Wojciecha (proj. Konstantyn Wojciechowski) ponadto cerkiew Jana Klimaka We wschodniej części dzielnicy Cmentarz Powązkowski z licznymi zabytkowymi nagrobkami i rzeźbami gł. z XIX i XX w.

[edytuj] Ochota

Na obszarze Ochoty zachowały się głównie zabytki architektury mieszkaniowej i przemysłowej z XIX i XX wieku. Do najcenniejszych zaliczane są Filtry Lindleya wzniesione w latach 1883–1886 wg proj Williama Heerleina Lindleya. Zachował się komplet zabudowań, m.in. siedziba dyrekcji, wieża ciśnień, hale filtrów powolnych, zakład filtrów pospiesznych, zbiorniki wodne i komory podziemne. Przy Alejach Jerozolimskich i ul. Narutowicza kilka eklektycznych kamienic czynszowych. W centrum Ochoty eklektyczny kościół NMP (proj. Oskar Sosnowski). Z okresu międzywojennego zachował się duży zespół osiedli mieszkaniowych (m.in. Kolonia Staszica, Kolonia Lubeckiego), willi oraz budynków użyteczności publicznej (m.in. Gmach Ministerstwa Komunikacji, XXI LO).

[edytuj] Mokotów, Wilanów i Ursynów

Siedziba Muzeum Niepodległości – Pałac Przebendowskich

Pałac w Wilanowie

W południowej części Warszawy (Mokotów, Wilanów i Ursynów) zachowało się kilka zabytków architektury sakralnej i rezydencjonalnej z XVII-XIX wieku o wysokiej klasie artystycznej i historycznej. Z okresu panowania Jana III Sobieskiego zachował się kościół Bernardynów na Czerniakowie (proj. Tylman z Gameren) oraz zespół pałacowo-parkowy na Wilanowie, którego pałac (1670-1686, proj. Augustyn Locci) z zachowanymi barokowymi komnatami (m.in. Wielki Salon Karmazynowy) i wystrojem (m.in. malowidła Jerzego Eleutera Siemiginowskiego) pełnił funkcję rezydencji zwycięzcy odsieczy wiedeńskiej. Z okresu klasycyzmu pochodzą Królikarnia na Mokotowie (proj. Dominik Merlini), Pałac Krasińskich na Ursynowie (proj. Piotr Aigner) oraz Pałac Potockich na Natolinie (proj. Szymon Bogumił Zug), klasycystyczny dwór Ksawerego Pusłowskiego, neogotycki Pałac Szustra i eklektyczna Żółta Karczma (proj. Francesco Maria Lanci, obecnie Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego). Z architektury militarnej zachowały się zabudowania Twierdzy Warszawa (m.in. forty Mokotów, Służew, Służew).

[edytuj] Praga, Białołęka, Targówek, Wawer, Rembertów i Wesoła

Gotycki kościół Świętego Jakuba na Białołęce

Najstarszym zabytkiem na terenie prawobrzeżnej Warszawy jest kościół Świętego Jakuba na Białołęce, gotycki, z XIV i XV wieku. Pozostałe cenne zabytki sakralne znajdują się w centrum Pragi: barokowy kościół Najświętszej Matki Bożej Loretańskiej (1642 r. proj. Constantin Tencalla) oraz neogotycka katedra Świętych Michała i Floriana (1887-1904, Józef Pius Dziekoński) i cerkiew Marii Magdaleny (1867-1869, proj. Nikołaj Syczew). W obrębie centrum Pragi zachowała się wielkomiejska zabudowa mieszkaniowa z XIX/XX wieku. Ponadto klasycystyczny Gmach dawnej Komory Wodnej (proj. Antonio Corazzi). W południowej części Pragi zachowały się zabytki klasycystyczne: rogatki Grochowskie (proj. Jakub Kubicki) oraz Dworek Grochowski (proj. Fryderyk Albert Lessel). Z okresu międzywojennej awangardy najcenniejszym zespołem architektonicznych jest zabudowa Saskiej Kępy, a ponadto wille w Wawrze, Aninie i Międzylesiu. Z zabudowy militarnej ocalał Fort Śliwickiego na Pradze-Północ.

[edytuj] Urbanistyka i architektura Warszawy

 Osobny artykuł: Urbanistyka i architektura Warszawy.

Historyczna zabudowa Warszawy wielokrotnie była niszczona podczas wojen. Szczególnie ucierpiała podczas II wojny światowej. Miasto odbudowano dużym wysiłkiem społeczeństwa całego kraju. Za wzorcową uznaje się rekonstrukcję Starego Miasta, które 2 września 1980 roku zostało umieszczone na liście światowego dziedzictwa UNESCO jako wyjątkowy przykład całkowitej rekonstrukcji zespołu historycznego^[24]. Rekonstrukcję prowadziło Biuro Odbudowy Stolicy, którego akta (14.679 teczek) w 2011 wpisano na listę Pamięć Świata prowadzoną przez UNESCO^[25][26].

 Osobne artykuły: Stare Miasto w Warszawie i Biuro Odbudowy Stolicy.

Władze komunistyczne przyczyniły się jednak do dalszych zniszczeń – burzono całe kwartały zabudowy (rejon Pałacu Kultury i Nauki), wyburzano dobrze zachowane budynki z XIX i początków XX wieku, a elewacje pozbawiano zdobień, uznawanych za burżuazyjny przeżytek. Niejednokrotnie zniekształcano przedwojenny układ urbanistyczny. W późniejszym okresie kolejnym władzom brakowało wizji rozwoju przestrzennego miasta i konsekwencji w planowaniu przestrzennym. W efekcie zabudowa współczesnej Warszawy jest nieuporządkowana i chaotyczna, a miasto często oceniane przez mieszkańców i przyjezdnych jako brzydkie.

[edytuj] Dekret Bieruta

Dnia 26 października 1945 roku wydany został Dekret o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m. st. Warszawy^[27], znany jako Dekret Bieruta. Na mocy dekretu na własność gminy m.st. Warszawy przechodziły wszelkie grunty w przedwojennych granicach miasta (ok. 14,146 ha)^[28]. Dekret w założeniach miał ułatwić odbudowę stolicy. Dotychczasowi właściciele mogli składać wnioski o przyznanie wieczystej dzierżawy, jednak nie wszyscy zdołali złożyć takie wnioski, a niektórych wniosków nie rozpatrywano^[28] i ich własność odbierano, łamiąc dekret^[29]. W praktyce odebrano ok. 25 tys.^[29] prywatnych właścicieli (według różnych źródeł) od 20^[30] do 40^{[potrzebne źródło]} tys. nieruchomości. Całość odebranego dekretem mienia po odbudowie miasta według cen nieruchomości po 2000 roku szacowana jest na ok. 40 mld zł^{[potrzebne źródło]}.

Po upadku PRL dekret Bieruta pozostał w mocy, nie przeprowadzono systemowej reprywatyzacji, poszczególne nieruchomości były i są zwracane po długotrwałych procesach sądowych. Wskutek braku ustawy reprywatyzacyjnej w Warszawie skupowano roszczenia od przedwojennych właścicieli. Obecnie ok. 2/3 gruntów w przedwojennych granicach miasta objęte są ujawnionymi lub potencjalnymi roszczeniami. Nieuregulowanie własności gruntów bardzo utrudnia procesy inwestycyjne i rozwój miasta^[28]. Wartość przewidywanych odszkodowań (przy wysokości 20% wartości utraconych nieruchomości) szacuje się obecnie na ok. 15 mld zł^[30], co znacznie przekracza roczny budżet miasta. Tylko w ciągu 5 miesięcy 2012 roku wojewoda mazowiecki wypłacił 52 mln zł odszkodowań, a Urząd m.st. Warszawy – 70 mln^[29].

Do rozwiązania kwestii własnościowej niezbędne jest zaangażowanie władz państwowych i środków z budżetu państwa (dekret Bieruta był aktem prawa stanowionym przez ówczesną władzę ustawodawczą – prezydenta Krajowej Rady Narodowej). Prace nad ustawą reprywatyzacyjną zapowiadane są od ponad 20 lat – od początku transformacji ustrojowej w Polsce (w 2001 projekt ustawy uchwalony przez Sejm RP został zawetowany przez ówczesnego Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego).

W ostatnim czasie warszawscy posłowie rządzącej Platformy Obywatelskiej zapowiedzieli szybkie opracowanie projektu ustawy reprywatyzacyjnej^[29].

[edytuj] Najwyższe budynki

 Osobny artykuł: Warszawskie wieżowce.

W Warszawie znajduje się około 40 budynków mających ponad 65 m wysokości, a w dwóch przypadkach więcej niż 200 m. Warszawskie wieżowce to nie tylko największe budowle w Polsce, ale prezentują one również wysoką zabudowę w skali europejskiej: Warszawa jest jednym z najwyższych miast Europy po Moskwie, Paryżu, Frankfurcie nad Menem i Londynie. Najwyższym budynkiem mierzącym 231m (z iglicą) jest wybudowany w 1955 Pałac Kultury i Nauki. Dwa kolejne pod względem wysokości to Warsaw Trade Tower z 1999 (208 m) oraz Rondo 1 z 2006 (192 m). Historia wysokościowców w Warszawie sięga początku XX w., kiedy to postawiono wysoki na 51 m budynek PAST-y. W latach 30 XX w. dołączył do niego Prudential (Hotel Warszawa). Współczesne wysokościowce rozpoczęto budować w latach 60. i 70. XX w.