Autobusy zniszczone przez "samochody pułapki" w Iraku, 17 sierpnia 2005 roku

Terroryzm – użycie siły lub przemocy psychicznej przeciwko osobom lub własności z pogwałceniem prawa, mające na celu zastraszenie i wymuszenie na danej grupie ludności lub państwie ustępstw w drodze do realizacji określonych celów. Działania terrorystyczne mogą dotyczyć całej populacji, jednak najczęściej są one uderzeniem w jej niewielką część, aby pozostałych obywateli zmusić do odpowiednich zachowań.

[edytuj] Wstęp

Termin "terroryzm" wywodzi się od języka greckiego τρέω/treo – „drżeć, bać się”; „stchórzyć, uciec” oraz łacińskiego terror, -oris – „strach, trwoga, przerażenie”, lub „straszne słowo, straszna wieść” i pochodnego czasownika łacińskiego terreo – „wywoływać przerażenie, straszyć”. Na tej podstawie można bardzo ogólnie zdefiniować terroryzm jako sianie strachu i grozy poprzez terror. Bardziej szczegółowo terroryzm niepaństwowy można zdefiniować roboczo jako „nieuzasadnione lub bezprawne użycie siły bądź przemocy wobec osób lub mienia, aby zastraszyć lub wywrzeć przymus na rząd, ludność cywilną lub ich część, co zmierza do promocji celów politycznych, społecznych lub finansowych”^{[potrzebne źródło]}. Istotą terroryzmu jest to, że przedmiotem działania terrorystycznego są osoby, które nie mają bezpośredniego wpływu na realizację celów jakie chcą osiągnąć organizacje terrorystyczne. Zatem działania terrorystyczne muszą się charakteryzować znacznym efektem psychologicznym i potencjalnie dużym efektem społecznym i medialnym, aby mogły być skuteczne.

Takie definicje są jednak zbyt ogólnikowe i w żaden sposób nie pozwalają autorytatywnie stwierdzić co jest, a co nie jest terroryzmem i kogo możemy określić mianem terrorysty. Są one niewystarczające do uchwycenia niezwykle złożonego zjawiska, jakim jest terroryzm. Brak ogólnie przyjętej definicji terroryzmu jest poważnym utrudnieniem natury prawnej w międzynarodowej współpracy instytucjonalnej w zakresie zwalczania terroryzmu oraz osadzania i przekazywania schwytanych organizatorów i sprawców zamachów terrorystycznych.

Spośród polskich politologów Bartosz Bolechów definiował terroryzm następująco: Terroryzm jest formą przemocy politycznej, polegającej na stosowaniu morderstw lub zniszczenia (albo zagrożeniem stosowania takich środków) w celu wywołania szoku i ekstremalnego zastraszenia jednostek, grup, społeczeństw lub rządów, czego efektem mają być wymuszenia pożądanych ustępstw politycznych, sprowokowanie nieprzemyślanych działań lub/i zademonstrowanie/nagłośnienie politycznych przekonań. W dalszej części incydentem/zamachem terrorystycznym autor nazywa: akt przemocy lub wiarygodnego zagrożenia jej użycia (oparty o typowe metody terrorystyczne), przeprowadzony z pogwałceniem prawa, którego głównym celem jest zastraszenie rządu, społeczeństwa lub jakiejkolwiek jego części, co ma umożliwić realizację założonych celów politycznych^[1]. Inny badacz, Adam Krawczyk podał nieco odmienną definicję. Za zjawisko terroryzmu przyjął proces oddziaływania ideologii (światopoglądu) poprzez akty przemocy (lub groźbę ich użycia) zastosowane pośrednio lub bezpośrednio na rozmaite struktury decyzyjne, w celu poddania ich określonemu zachowaniu. Zjawisko to występuje często wraz z innymi czynnikami mającymi na niego bezpośredni lub pośredni wpływ.^[2]

Problem ze zdefiniowaniem danego państwa czy organizacji jako "terrorysty" pojawia się gdy zaczyna się brać pod uwagę kwestię źródeł zaopatrzenia w broń i inne środki walki oficjalnych i nieoficjalnych organizacji i grup terrorystycznych. Gdyż jak się okazuje broń i środki walki pochodzą głównie z USA, Rosji, Izraela, Chin i Francji, oraz w pewnym mniejszym stopniu również z innych państw na świecie.

[edytuj] Kontrowersje wokół definicji

Kłopoty z określeniem co jest, a co nie jest terroryzmem, wynikają w dużej mierze z silnych związków tej tematyki z polityką. Wciąż nie są rozstrzygnięte następujące pytania: czy terroryzmem jest zbrojne atakowanie polityków bądź funkcjonariuszy policji?, czy w niektórych sytuacjach terroryzm może być usprawiedliwiony?, czy można mówić o terroryzmie stosowanym przez państwo? Opinie wyrażane w tych kwestiach są zawsze uzależnione od przekonań moralnych oraz poglądów politycznych obywateli, zazwyczaj kształtowanych przez media.

Przykładem może być baskijska ETA. Dla niektórych Basków jest to organizacja narodowowyzwoleńcza, która walczy z rządem hiszpańskim o wolność Kraju Basków. Natomiast dla zwolenników dwóch największych partii hiszpańskich: Partii Ludowej i Hiszpańskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej, jest to organizacja terrorystyczna, która zajmuje się głównie mordowaniem i wymuszaniem pieniędzy. Poglądy zwolenników rządzącej Krajem Basków Baskijskiej Partii Nacjonalistycznej i wielu innych ugrupowań politycznych mieszczą się gdzieś pośrodku. Podziały te wpływają oczywiście na ocenę działalności ETA i samego pojęcia terroryzmu. Dla zwolenników ETA zabicie lokalnego polityka rządzącego Hiszpanią ugrupowania jest usprawiedliwionym działaniem w ramach prowadzonej walki o niepodległość. Dla większości Hiszpanów jest to jednak niczym nieusprawiedliwiony mord. Jedni mówią o walce o wolność, drudzy o terroryzmie. W sposób oczywisty uniemożliwia to stworzenie zadowalającej wszystkich definicji terroryzmu.

Jeszcze ostrzej widać problem na przykładzie Izraela. Dla wielu osób działania Hamasu i Dżihadu są terroryzmem. Dla innych są nim działania armii izraelskiej, ale nie działania palestyńskich grup zbrojnych. Ale są też ludzie, którzy uważają, że postępowanie obu stron konfliktu można określić jako terroryzm. Dla jednych terroryzmem będzie wysadzenie kawiarni pełnej cywilów, ale nie atak na autobus wiozących żołnierzy. Inni uznają atak na ów autobus terroryzmem, podobnie jak atak na kawiarnię. Jeszcze inni stwierdzą, że żaden z tych czynów nie jest terroryzmem, ale jest nim burzenie palestyńskich domów przez izraelskie spychacze.

Kolejny problem powstaje na arenie międzynarodowej. Czy na przykład naloty powietrzne są terroryzmem? Wiele osób uznaje za ataki terrorystyczne nalot na Drezno w 1945 roku, naloty na Jugosławię w roku 1999, bądź atak armii i lotnictwa Izraela na Strefę Gazy na przełomie lat 2008/2009. Inni stwierdzą, że są to zwykłe działania wojenne. Trudno wierzyć, że kiedyś uda się tutaj zbudować zadowalającą wszystkich granicę.

Jeszcze jeden problem z terroryzmem pojawił się po rozpoczęciu przez USA wojny z terroryzmem. Mnóstwo osób uważa obecnie, że oskarżenie o terroryzm jest wytrychem do realizacji własnych celów (np. opanowania złóż ropy, likwidacji opozycji, itd.). Oskarżenie o terroryzm czy zbrojne ataki terrorystyczne jest często stosowane dla zdyskredytowania wroga oraz jako przyczyna do rozpoczęcia wojny (m.in. przed atakiem Niemiec na Polskę w 1939, przed atakiem USA na Irak, przed atakiem Rosji na Czeczenię itp.) Innym przykładem jest np. rząd chiński który notorycznie oskarża rodzimych dysydentów, członków ugrupowania Falun Gong i politycznych aktywistów tybetańskich o terroryzm, mimo że nie mają oni nawet broni.

Z powodów trudności w stworzeniu obiektywnej definicji terroryzmu omawiając zjawisko terroryzmu będziemy mówić o "zbrojnych organizacjach uznawanych za terrorystyczne", a nie o "organizacjach terrorystycznych".

[edytuj] Rodzaje terroryzmu

Znawcy przedmiotu dzielą terroryzm ze względu na jego motywację (polityczny, kryminalny) oraz ze względu na modus operandi (indywidualny i zbiorowy).

Większość z powszechnie znanych organizacji zajmujących się terroryzmem, uprawiała i uprawia terroryzm polityczny. Ma on na celu zmianę ekipy rządzącej, zmianę systemu politycznego, wymuszenie wprowadzenia pewnych rozwiązań prawnych, bądź oderwanie części terytorium od danego państwa i założenie nowego państwa lub przyłączenie go do już istniejącego. Z tego względu wyróżniamy terroryzm lewicowy, prawicowy, narodowowyzwoleńczy, religijny i terroryzm ruchów społecznych.

Terroryzm lewicowy reprezentowały w latach 80. takie organizacje jak włoskie Brigate Rosse^[3] i niemiecka Rote Armee Fraktion^[4][5]; współcześnie najaktywniejsi są anarchiści-insurekcjoniści (np. greckie Konspiracyjne Komórki Ognia)^[6].

Przykładami terroryzmu prawicowego są zamachy "samotnych wilków" Timothy'ego McVeigha, Davida Copelanda i Andersa Breivika; zorganizowany charakter miała działalność Combat 18^[7]

Liczne są narodowo-separatystyczne organizacje terrorystyczne - zaliczyć tu można czeczeńskich bojowników Republiki Iczkerii^[8], baskijską ETA^[9], Tamilskie Tygrysy^[10], Partię Pracujących Kurdystanu^[11]. Terroryzm Irlandzkiej Armii Republikańskiej^[12][13] i Armii Wyzwolenia Kosowa^[14] miał natomiast charakter narodowo-irredentystyczny.

W ostatnich latach na czoło wysunął się terroryzm fundamentalistów religijnych, przede wszystkim muzułmańskich (Al-Kaida^[15][16][17], Hezbollah^[18], Hamas^[19], Dżihad Islamski)^[20] ale też żydowskich (Kach)^[21], chrześcijańskich (Army of God w USA)^[22] i hinduistycznych (Narodowe Stowarzyszenie Ochotników).

Coraz większe znaczenie ma terroryzm nowych ruchów społecznych, zwłaszcza ekologicznego (Earth Liberation Front) i praw zwierząt (Animal Liberation Front) - choć sami działacze tych ruchów odrzucają zarzut terroryzmu zawężając go do bezpośrednich ataków przeciw ludziom^[23].

Grupy uprawiające terroryzm polityczny bardzo często zajmują się również terroryzmem kryminalnym, dochodami z którego finansują działalność polityczną. Niektóre z tych grup przechodzą coraz wyraźniej od terroryzmu politycznego ku kryminalnemu, ewoluując w zwykłą zorganizowaną grupę przestępczą. Cechą charakterystyczną terroryzmu kryminalnego jest natomiast fakt, iż terrorysta działa z pobudek materialnych a nie ideowych. Do podstawowego zestawu tego typu działań należą porwania dla okupu, niszczenie mienia, sabotaż oraz szantaż.

W zakresie modus operandi można wyróżnić dwa modele struktury organizacyjnej: scentralizowana organizacja typu militarnego (IRA, Czerwone Brygady, Tamilskie Tygrysy) lub Opór Niekierowany: zdecentralizowana sieć autonomicznych komórek^[24].

Podział na terroryzm indywidualny i zbiorowy służy określeniu, czy przedmiotem ataku terrorystycznego staje się konkretna osoba, czy też przypadkowa zbiorowość. W wypadku zabójstwa konkretnego polityka czy porwania biznesmena mówimy o terroryzmie indywidualnym, którego ofiara jest ściśle określona. Jednak większość ataków terrorystycznych motywowanych politycznie jest przejawem terroryzmu zbiorowego, którego ofiarami padają przypadkowe osoby^[25]. Rzut oka na historię terroryzmu pozwala zauważyć, iż coraz więcej aktów terroru to przykłady terroryzmu zbiorowego. Przyczyna tkwi zapewne zarówno w rozwoju techniki (jeden zamachowiec może obecnie zabić wiele osób) jak i w tym, że w coraz większej liczbie krajów system rządów opiera się na demokracji przedstawicielskiej, co oznacza, iż zabicie nawet kilku funkcjonariuszy państwowych nie powoduje większych perturbacji w funkcjonowaniu całego aparatu władzy.

O ile dla niektórych ugrupowań (np. talibowie) zamachy terrorystyczne pełnią tylko funkcję uboczną, pomocniczą w stosunku do działań typu partyzanckiego^[26], to dla innych (IRA, RAF) stanowiły podstawową metodę działalności.

Specyficzną formą terroryzmu jest terroryzm państwowy polegający na pozaprawnych działaniach (np. zabójstwa bez sądu) dokonywanych skrycie zarówno na terenie własnego kraju (Szwadron śmierci) jak i poza jego granicami^[27].

[edytuj] Historia terroryzmu

Akty terroru indywidualnego (skrytobójstwa) były używane od początków historii ludzkości. O stosowaniu terroryzmu można mówić np. w przypadku antycznej Grecji, gdzie zabójstwo tyrana uważano za usprawiedliwione. Seneka wprost stwierdził, iż dla bogów nie ma milszej ofiary, niż krew tyrana. Przykładem skrytobójstwa było zabicie Juliusza Cezara przez spiskowców 15 marca 44 r. p.n.e.^[28]. W Izraelu w I w. n.e. skrytobójstwem posługiwały się antyrzymskie stronnictwa zelotów i sykariuszy^[29]. W okresie od XI do XIII wieku na Bliskim Wschodzie systematycznie stosowali terror asasyni (hasziszijun) – izmaelicka sekta specjalizująca się w skrytobójczych zamachach^[30]. W średniowieczu teorię uzasadniającą zabójstwo tyrana stworzył Jan z Salisbury a rozwinęli ją w XVI w. monarchomachowie^[31].

Pojęcie "terroru" pojawiło się podczas rewolucji francuskiej - tak nazywano okres rządów Komitetu Bezpieczeństwa Publicznego a zasiadających w komitecie jakobinów zwano "terrorystami". Słowo to oznaczało wówczas formę rządów polegającą na praktyce stosowania krwawych represji. Później stworzono pojęcie "terroru indywidualnego", którym nazwano ataki opozycjonistów skierowane przeciwko przedstawicielom aparatu państwowego i klasy panującej^[32].

W XIX wieku terroryzm indywidualny stosowały głównie ugrupowania niepodległościowe we Włoszech (karbonariusze) i Irlandii (fenianie) a także w czasie powstania styczniowego w Polsce (sztyletnicy)^[33]. Pod koniec tego stulecia nasilił się terroryzm lewicowy stosowany przez narodników w Rosji (m.in. zamachy na cara Aleksandra II, który ostatecznie zginął w zamachu od bomby rzuconej przez Ignacego Hryniewieckiego w 1881 roku) i anarchistów (np. 1901 roku Leon Czołgosz zastrzelił prezydenta USA McKinleya). Na ziemiach polskich działalność terrorystyczną prowadziła Organizacja Bojowa Polskiej Partii Socjalistycznej^[34]. Istniały też prawicowe organizacje terrorystyczne jak Ku-Klux-Klan^[35]. Zamach na życie następcy tronu Austro-Węgier arcyksięcia Franciszka Ferdynanda dokonany przez serbską organizację narodowowyzwoleńczą Czarna Ręka stał się bezpośrednim powodem wybuchu I wojny światowej^[36].

W okresie dwudziestolecia międzywojennego do najbardziej aktywnych organizacji terrorystycznych należały m.in.: anarchistyczna "Los Solidarios" w Hiszpanii, komunistyczna "Crvena Pravda" w Jugosławii^[37] oraz nacjonalistyczne "Consul" w Niemczech, Żelazna Gwardia w Rumunii^[38], Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów w Polsce, Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna w Bułgarii i Irlandzka Armia Republikańska^[39]. Na wielką skalę rozwinęła się też praktyka ulicznego terroru bojówkarskiego, stosowanego przez masowe organizacje paramilitarne takie jak nazistowskie Sturmabteilungen czy komunistyczny Roter Frontkampferbund^[40].

Po II wojnie światowej wciąż istniało zjawisko terroryzmu prawicowego (OAS w latach 60. we Francji^[41], Ordine Nuovo w latach 70. we Włoszech)^[42]. Lata 70. i 80. to rozwój skrajnie lewicowych organizacji w Europie Zachodniej (RAF w Niemczech Zachodnich^[43], Czerwone Brygady we Włoszech^[44], Akcja Bezpośrednia we Francji^[45]). Intensyfikacji uległa działalność terrorystyczna organizacji narodowowyzwoleńczych m.in. w Kraju Basków (Baskonia i Wolność)^[46] i Irlandii Północnej (Irlandzka Armia Republikańska)^[47]. Na czoło wysunął się terroryzm palestyński reprezentowany przez takie organizacje jak Fatah czy Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny. Dnia 5 września 1972 roku podczas Igrzysk Olimpijskich w Monachium komando Palestyńczyków z organizacji "Czarny Wrzesień", uprowadziła sportowców ekipy Izraela. Podczas nieudolnej próby odbicia, zakładnicy zginęli^[48]. W tym okresie pojawiło się też zjawisko sponsorowania terroryzmu przez niektóre państwa, jako swego rodzaju ersatz (zastępnik) wojny^[49].

W latach 80. wraz z zabójstwem prezydenta Egiptu A. Sadata (październik 1981 roku) pojawił się nowy rodzaj terroryzmu - terroryzm fundamentalistyczny, przede wszystkim islamski. W latach 90. terroryzm islamski największe nasilenie przybrał w Algierii (Islamska Armia Ocalenia)^[50], Egipcie (Grupa Islamska)^[51], Libanie (Hezbollah)^[52] i Palestynie (Hamas)^[53]. Najsłynniejszą organizacją islamskich terrorystów stała się międzynarodowa siatka nazywana Al Kaidą, która 11 września 2001 roku dokonała największego w dziejach ataku terrorystycznego – zamachu na World Trade Center i Pentagon. Jednym z tragicznych w skutkach ataków był atak terrorystyczny w Biesłanie, w Północnej Osetii, 1 września 2004 roku, który został przeprowadzony przez komando czeczeńskich terrorystów.

[edytuj] Zwalczanie terroryzmu

Walkę z terroryzmem można podzielić na kilka rodzajów.

Pierwszy to bezpośrednia walka z terrorystami oraz organizacjami terrorystycznymi, zarówno w drodze działań ochronnych (wzmacnianie ochrony fizycznej i technicznej zagrożonych obiektów – np. budynków rządowych, lotnisk jak również osób), jak również ofensywnych – operacji policji lub sił militarnych wymierzonych w terrorystów, mających doprowadzić do aresztowania osób podejrzewanych o tego rodzaju przestępstwa, rozbicia ich struktur, udaremnienia zamachów terrorystycznych (np. odbicia zakładników). Są to działania bardzo szerokie i zróżnicowane, angażujące siły policyjne, wojskowe, służby specjalne, ratownicze i inne struktury państwowe.

Drugim jest likwidowanie przyczyn terroryzmu. Problemem jest trudność w określeniu przyczyn występowania zjawiska, gdyż ich wyjaśnienie zależy w dużej mierze od poglądów osób je tłumaczących – zwłaszcza że nie zawsze są to obiektywnie istniejące czynniki (niedemokratyczny system polityczny, kryzys gospodarczy, agresja zewnętrzna). Nierzadko są to po prostu radykalne przekonania samych terrorystów, wyznawane przez nich teorie spiskowe, a w niektórych przypadkach – zaburzenia psychiczne. Niektóre przyczyny terroryzmu nie są usuwalne z przyczyn obiektywnych – np. porwania samolotów ustałyby gdyby zrezygnowano z komunikacji lotniczej – co jednak jest niewykonalne.

Dlatego trzecim rodzajem walki z terroryzmem jest ograniczanie zdolności terrorystów do działania – między innymi poprzez ograniczanie możliwości ich finansowania, zaopatrywania w broń i materiały wybuchowe, propagandy i rekrutacji nowych członków. Z uwagi na względnie niewielkie zapotrzebowanie terrorystów na zasoby – w porównaniu np. z regularną armią – ten sposób także nie zawsze jest skuteczny.

Czwartym sposobem jest oddziaływanie na intencje terrorystów – tak aby nie podejmowali oni ataków, mimo że są w stanie ich dokonać. Może się to odbywać poprzez ustępstwa (co może jednak zostać uznane za oznakę słabości i zachęcić ich do dalszych działań) albo zdecydowaną politykę antyterrorystyczną (co jednak może wywołać większą determinację terrorystów i sprzeciw opinii publicznej). Dlatego też nie istnieje jedno ogólnie uznane za skuteczne rozwiązanie problemu terroryzmu, a każdy przypadek musi być traktowany indywidualnie.

[edytuj] Zamachy terrorystyczne

 Osobny artykuł: Lista zamachów terrorystycznych.

[edytuj] Zobacz też

Informacje w siostrzanych projektach

 Ilustracje i media  w Wikimedia Commons
 Cytaty  w Wikicytatach
 Wiadomości  w Wikinews

• Abu Musab al-Zarkawi
• Abu Nidal
• Broń biologiczna
• Carlos
• Cyberterroryzm
• Jaser Arafat
• Osama bin Laden
• Opór niekierowany

Przypisy

[edytuj] Bibliografia

• Tomasz Aleksandrowicz, Terroryzm międzynarodowy, Warszawa 2008
• Tomasz Białek, Terroryzm manipulacja strachem, Studio Emka, Warszawa 2005
• Bartosz Bolechów, Terroryzm w świecie podwubiegunowym, Toruń 2003
• Christian Buder: Die Todesstrafe, Tabu und Terror, VDM-Verlag, Saarbrücken 2008, ISBN 3-8364-5163-5.
• Encyklopedia terroryzmu, Bellona, Warszawa 2004
• Viktor Grotowicz, Terroryzm w Europie Zachodniej. W Imię Narodu i Lepszej Sprawy. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Wrocław 2000
• Bruce Hoffman, Oblicza terroryzmu, Warszawa 2001
• Krzysztof Karolczak, Terroryzm. Nowy paradygmat wojny w XXI w., Warszawa 2010
• Adam Krawczyk, Wokół definicji terroryzmu, "histmag.org", 28 grudnia 2008.
• Adam Krawczyk, Terroryzm ugrupowań fundamentalistycznych na obszarze Izraela w drugiej połowie XX wieku, Adam Marszałek, Toruń 2007
• Walter Laqueur: No End to War – Terrorism in the 21st century, New York 2003, ISBN 0-8264-1435-4.
• Jeff Lewis: Language Wars: The Role of Media and Culture in Global Terror and Political Violence, Pluto Books, London, 2005.
• Brenda Wilmoth & K. Lee Lerner, wyd.: Terrorism: essential primary sources Thomson Gale, 2006, ISBN 1-4144-0621-3.
• Terroryzm międzynarodowy http://www.terroryzm.com
• Jarosław Tomasiewicz, Terroryzm na tle przemocy politycznej. Zarys encyklopedyczny, Apis, Katowice 2000
• Jarosław Tomasiewicz, Zło w imię dobra. Zjawisko przemocy w polityce, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa - Bielsko-Biała 2009

Imam Alimsułtanow (j. czecz. Imam Alim Sultan) (ur. 1957 w Chasawjurcie. zm.1996) - czeczeński piosenkarz i bard.

Etniczny Czeczen, urodził się jednak w Kirgiskiej SRR. W dzieciństwie przeprowadził się do Czeczenii. Kształcił się w Groznym, uzyskał dyplom inżyniera melioracji.

Od połowy lat 80. XX wieku wykonywał pieśni narodowe, a także pisał muzykę do tekstów czeczeńskich poetów. Od początku lat 90. wydawał swoje utwory na taśmach magnetofonowych.

Wziął udział w I wojnie czeczeńskiej, odwoził rannych do Turcji. Dawał tam koncerty, z których dochód przeznaczano na cele wojenne. W listopadzie 1996 roku koncertował w Odessie. 8 lub 10 listopada (istnieją rozbieżne dane) został zamordowany w domu, w którym przebywał, wraz z dwójką towarzyszących mu muzyków (trzeci przeżył niezauważony). Sprawcy morderstwa pozostali niewykryci. Wedle oficjalnej wersji były to porachunki mafijne, wedle części Czeczeńców w sprawę zamieszane są rosyjskie służby specjalne.

Pochowany w Chasawjurcie. Jedną z ulic miasta nazwano jego imieniem.